O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti qo’lyozma huquqida udk hotamova iroda ibrohimovna

3. EKIN+DALA//EKINZOR=O’SIMLIK NOMI. 
Ushbu kognitiv model 
ham faqat ingliz tiliga xos bo’lib, ularning yasalishiga asosiy sabab dala va 
ekinzorlar bilan bog’liqligidadir shu xususiyatiga ko’ra bunday modelga kiruvchi 
qo’shma so’zlar produktiv bo’lmagan hisoblanadi.
cornfield
cornflower 
cornstalk 
Yuqoridagi qo’shma so’zlarning birinchi tashkiliy qismi 
ekin, don–dun
konseptining, ikkinchi komponent esa 
ekinzor, dalazorga
kiruvchi tushunchalar 
konspetning kognitiv modeli hisoblanadi 
4. HAYVON+YEYDIGAN NARSA=O’SIMLIK NOMI.
Bu kognitiv 
model faqat o’zbek tiliga xosligi bilan ajralib turadi. Asosan hayvon va xususiyati 
gulning tuzilishiga o’xshashligi sababli shunday nomlar bilan atashgan. Bunday 
qo’shma so’zlar odatda maxsus sohalarda ham kam uchraydi va shu xususiyatiga 
ko’ra ular produktiv bo’lmagan hisoblanadi. Misol uchun:
Kanakunjut 
Ilonjiyda (chilonjiyda) 
Ilonmayiz
Yuqoridagi qo’shma so’zlarning birinchi qismi 
kana, ilon 
kabi hayvon 
konspetining kognitiv asosi bo’lsa, ikkinchi komponenti yeydigan narsa 
kunjut, 
jiyda, mayiz
konseptining kognitiv asosi bo’lib, ikkita fenomenada bitta yangi 
kognitiv model paydo bo’ldi. 
 
5. TANA QISMI+O’SIMLIK=O’SIMLIK NOMI. 
Bu kognitiv model 
o’zbek tiliga xos bo’lib, o’xshashlik asosida vujudga kelgan va semantik nuqtai-
nazaridan qisman asoslangan va produktiv bo’lmagan usul hisoblanadi. 
Tirnoqgul 

---

Bo’yindorgul
Tirnoq va bo’yin
tana qismining 
gul
esa o’simlik konspetining kognitiv asosi 
bo’lib, yangi o’simlik nomini berdi.
6. SON+TANA QISMI=O’SIMLIK NOMI. 
Ushbu kognitiv model o’zbek 
tiliga xos bo’lib, ular raqamlar bilan atalishiga sabab ularning bargi ko’pligidadir. 
Odatda bunday modelga kiruvchi qo’shma so’zlar bugungi kunga kelib tibbiyot va 
bilogiya sohalarida ham kam ishlatiladi. 
Qirqquloq 
Qirqbo’g’im 
Mingoyoq 
Ushbu qo’shma so’zlarning birinchi komponenti 
qirq, ming
son 
konspetining kognitiv modeli hisoblansa, ikkinchi qismi tana qismi 
quloq, qirq, 
mingoyoq
konseptining kognitiv modeli hisoblanadi. Semantik jihatdan bular 
qisman asoslangan qo’shma so’zlardir.
Inson tashqi ko’rinishi har qanday sohada: ish, o’qish, nutqda… eng muhim 
xususiyatlardan biri sanaladi. Aynan shu jihatdagi qo’shma so’zlar ingliz va o’zbek 
tilida stilstik bo’yoqdorlikka ega va eng sermahsuldir. Har ikkala tilda insonning 
tashqi ko’rinishini ifodalaydigan talaygina qo’shma so’zlar bo’lib, ularning 
kognitiv xususiyatlarini ochib berish uchun biz kognitiv modellarga yuzlansak.
Eng avvalo, tashqi ko’rinishni ifodalash uchun freym tahliliga yuzlansak: 
[qarang: jadv. 3.1].