O’zbekiston respublikasi transport vazirligi toshkent davlat transport universiteti

СД – shifrator ;
Х/У – o`zgartiruvchi ;
РГ – xotira bloki ;
МС – multipleksor ;
ВБ- chiqish bloki ;


СЗО- ishga tushirish va to`xtatish buyrug`I ;
G – generator ;
СТ- hisoblagich ;
КС- tekshiruvchi ;


2. Xabarlarni kodlash


2.1. Kodni shakllantirish usullari. Ikkilamchi va haliqitdan himoyalangan kodlar

Kodlash – bu diskret xabarlarni (axborotlarni) aniq muayyan belgilarga aylantirish, ya’ni elementlarni bir xil belgilar tizimiga almashtirish hisoblanadi. Belgilangan tartibda aylantirish qonuni yoki qoidasi kod deb ataladi. Har bir kodning asosi kodli jadval hisoblanib, u xabar belgilari va kodli kombinasiyalar o’rtasida mutanosiblikni o’rnatishning belgili shakli hisoblanadi.

Ortiqcha bo’lmaganlik va ortiqchalik (halaqitdan himoyalaydigan) kodlari mavjud.
Ortiqchalik koeffisiyenti R hatolikni “qiymati”i yoki to’g’rilashi bilan tavsiflanadi:

18. 
    = 1 − (log₂ S _p log₂ S ₀ ) ,
    

bu erda S ₀ - kodli kombinasiyaning hamma to’plamlari; S _p - qo’llaniladigan kombinasiyalar.

Uzatilayotgan kanal bo’yicha xabar, o’z shakliga yaroqliligini olib kelish uchun unga kodlashni qo’llash kerak. Amaliyotda xabarni kodlash signali bilan ortiqchalik to’plamini bir biriga o’zaro mos tushganligini tekshirish prosedurasi ko’rinishda bo’ladi. Shunday qilib kodlash jarayon N signallardan tuzilgan ( n) to’plamdan ba’zi bir ( ) tashkil etuvchilarini tanlash va tanlangan signallarning bir turdagi xabarlar bilan solishtirish operasiyalariga bo’ilinib ketadi. Xabarlarni uzatish uchun tanlangan murakkab signallarni ( ) tashkil etuvchilari kod deb ataladi. Ya’ni ushbu kodni nafaqat uzatishda hatto uni xabar va signal elementlari o’rtasida moslashtirib saqlash va qayta ishlashda axborotni universal usulda

akslantirish imkoniyati yaratiladi hamda uning yordamida ushbu elementlar fiksasiyalanadi. Kodlar to’plamining tavsiflaridan quyidagilarni asosiy qism deb tushuniladi: kod asosi (odatda ikkilik sonlar); kod uzunligi (razryadlik); birlashtirish usuli; xabar bilan kodli kombinasiyani solishtirish; kod alifbosini shakllantirish usuli (impulsli belgi); elementar signallarni uzatish usul (bo’lish).

O’nlik sanoq tizimida hisoblashda asos 10 soni hisoblanadi va sonlarni yozib olishda 10ta raqam qo’llaniladi. Har qanday o’nlik sonni koeffisiyentiga mos ravishda 10 darajasidagi yig’indida tasvirlash mumkin. Masalan: 605=6 10² + 0 10¹ + 5 10⁰ . (10⁰=1).

Avtomatika va telemexanika hamda hisoblash texnikasi qurilmalarida ikkilik sanoq tizimi qo’llaniladi va bu yerda asos 2 soni hisoblansa, 0 va 1 koeffisiyent hisoblanadi.
Masalan: 1101=1 2³ +1 2² +0 2¹ +1 2⁰=13
10111=1 2⁴ +0 2³ +1 2² +1 2¹ +1 2⁰=16+0+4+2+1=23

O’nlik sonlarni ikkilikka aylantirish, bo’linma qiymati 1ga teng bo’lmaguncha ketma-ket ravishda o’nlik sonini 2ga bo’lib boriladi. Bo’lish jarayonida bu koldiqli bir soni ikkilik sonini keltirib chiqaradi. Masalan 29 sonini ikkilik son tizimiga o’tkazamiz.