Amali mashg’ulot №7

Amaliy mashg’ulot №7

Planimetr bilan o’lchash ishlarini olib bajarish
Ishning maqsadi: planimetr yordamida karta va planlardagi yuzalarni aniqlash.

Planimetr va uning tuzilishi. Plan va kartalarda shakl yuzasini mexanik usulda planimetr yordamida aniqlanadi. Chiziqli, qutbli va elektron planimetrlar mavjud bo’lib, hozirgi paytda eng ko’p qo’llaniladigani qutbli planimetrdir. Qutbli planimetr (90-rasm) asosan qutb richagi 1, aylantirish richagi 2 va karetka (sanoq olish mexanizmi) 3 dan tashkil topgan. Qutb richagining bir uchida qutb – nina bilan yukcha 4, ikkinchi uchida esa, sharsimon boshli shtift 5 joylashgan. Shtift karetkadagi chuqurlikka joylashtiriladi. Yuk ostidagi nina (qutb) plan yoki kartaga sanchib qo’yiladi. Aylantirish richagining bir uchida metall gardishli olingan lupa o’rnatilgan bo’lib, uning ostki sirtiga aylantirish indeksi – nuqta 6 qo’yilgan. Shakl yuzasi aniqlanayotgan paytda aylantirish nuqtasi shaklning chegarasi bo’yicha dastak 7 yordamida sekin yurgiziladi.

92-rasm. Qutbli planimetrning umumiy tuzilishi: 1 - qutb richagi, 2 - aylantirish richagi, 3 – karetka, 4 - yuk ostidagi qutb, 5 - shtift, 6 - aylantirish indeksi (nuqtasi), 7 - dasta. Aylantirish richagida 12 shtrixlar tushirilgan bo’lib, ular orqali richagning uzunligini verner 8 yordamida aniqlanadi (91-rasm). Karetkada sanoq olish mexanizmi joylashgan bo’lib, u gorizontal doira - siferblat 9, hisob g’ildiragi 10 va hisob g’ildiragidan sanoq olish uchun verner 11 dan iborat. Siferblat 10 ta teng bo’lakka, hisob g’’ildiragining silindrik sirti 100 ta teng bo’lakka bo’lingan. Vernerda esa hisob g’’ildiragining 9 ta bo’lagiga teng oraliq 10 ta teng bo’lakka bo’lingan. Sanoq olish mexanizmidan olingan sanoq to’rtta raqamdan iborat bo’lishi kerak. 91-rasm da keltirilgan sanoqda birinchi raqam siferblatdan-3 (ko’rsatgich 17 joylashgan oraliqning kichik raqami), ikkinchi va uchinchi raqamlar hisob g’ildiragidan - 54 (vernerning nol shtrixigacha bo’lgan to’liq bo’aklar soni), to’rtinti raqam esa vernerdan - 8 (vernerdagi hisob g’’ildiragining biron - bir shtrixi bilan tutashgan shtrix nomeri). Demak sanoq: 3548.

Planimetrni tekshirish va tuzatish. Ish boshlashdan oldin hamma geodezik asboblar singari planimetr ham tekshirilib, zarur hollarda tuzatilib olinadi.
Planimetr bo’lak qiymatini aniqlash va uni qulay songa keltirish

Planimetr bo’lak qiymati S deb, planimetrning kichik bir bo’lagiga joyda yoki planda to’g’’ri keladigan yuzaga aytiladi. Nazariy planimetrning bo’lak qiymati C - ni quyidagicha ifodalash mumkin

С = τ*R

Geometrik tomonidan bu formula to’g’’ri burchakning (uning asosi R – aylantirish richag uzunligi va balandligi τ - planimetr bo’lagi) yuzasini ifodalaydi. Planimetrning bo’lagi deb, hisoblash g’ildiragi aylanasi (diametri) d –ning mingdan bir qismiga aytiladi, ya’ni

r=(π*d)/1000

Planimetr bo’lak qiymati S absalyut va nisbiy bo’ladi:

absalyut C=τ*R,

nisbiy C= τ*R*M.

Planimetrning bo’lak qiymati S ma’lum bo’lsa, shakl yuzasi R quyidagi ifoda bo’yicha hisoblanadi

R = S *∆U ,

bu yerda ∆U – planimetrdan olingan sanoqlar ayrimmasi.

Planimetr bo’lak qiymati S quyidagi ifoda orqali topiladi C=P/∆U ,

bu yerda R - planda tanlab olingan geometrik shakl (kvadrat yoki doira) yuzasi.

Amalda planimetr bo’lagining qiymati S-ni topish uchun planda yuzasi ma’lum bo’lgan shakl, ko’pincha koordinata to’rining bitta yoki ikkita katagi olinadi, uning chegarasi bo’yicha aylantirish nuqtasi qo’yilib, qutbning O’Q va ChQ holatlarida ikki martadan aylantirilib chiqiladi. Bunda aylantirish richagining uzunligi aniqlangan bo’lib, o’zgarmay turishi kerak. Sanoqlar va hisoblashlar jadvalda bajariladi.

Planimetr bilan ishlash tartibi Planimetr yordamida yuzalarni hisoblashda yaxshi natijalarga erishish uchun quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak:

1. Ishlatiladigan stol yoki taxtani sirti tekis bo’lishi kerak. Agar plan qattiq asosga (alyuminiy, fanera) yopishtirilmagan bo’lsa, u tekis stolga yoyib mahkamlanishi kerak.

2. Planimetr qutbini shunday joylashtirilishi kerakki, shakllar aylantirilib chiqilayotganda richaglar orasidagi burchak 300 dan kichik, 1500 dan katta bo’lmasligi va sanoq olish mexanizmi plandan chetga chiqmasligi kerak.

3. Shakllarning aylantirishda boshlang’’ich nuqtani shunday tanlash kerakki, shu nuqtadan uzoqlashishda yoki unga yaqinlashishida hisoblash g’’ildiragi asta-sekin aylansin. Bu shartni qoniqtirish uchun richaglar orasidagi burchak 900 ga yaqin bo’lishi kerak.

4. Shakllarni chegarasi bo’yicha planimetrning aylana nuqtasi (indeksi) ni bir xil tezlikda asta-sekin yurgizilishi kerak. Тo’g’’ri chiziqli chegaralarni aylantirishda chizg’’ich qo’llanmasligi kerak, chunki u sistematik xatolarni yo’l qo’yishga olib keladi.

5. Shakl chegarasida boshlang’’ich nuqta belgilab olinib, aylantirish indeksi shu nuqtaga qo’yiladi va sanoq U1 olinadi. Keyin shakl chegarasi bo’ylab aylantirish indeksi tekis bir tezlikda soat mili yurishi bo’yicha yurgizilib, boshlang’’ich nuqtaga qaytib kelinganda U2 sanog’’i olinadi. Keyin yana ikkinchi marta aylantirilib, boshlang’’ich nuqtaga kelinadi va U3 sanog’’i olinadi. Sanoqlar ayirmasi U2 -U1, U3 - U2 bir - biriga teng yoki farqi:

shakl yuzasi 200 bo’lakkacha bo’lganda 2 bo’lakdan;

shakl yuzasi 200 dan 2000 bo’lakkacha bo’lganda 3 bo’lakdan;

shakl yuzasi 2000 bo’lakdan ortiq bo’lganda 4 bo’lakdan ko’p bo’lmasligi kerak.

Sanoqlar ayirmalari ushbu shartni qanoatlantirsa, ayirmalarni o’rtacha qiymati olinadi. Aks holda hisoblash qaytadan bajariladi.Natijalar maxsus hisoblash jadvaliga yozib boriladi.