O'zbekiston respublikasi oliy ya o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi g. G‘. Nazarova, H. X. Xalilov, A. A. Eshtoyev

«m a’naviy ishlab
chiqarish»
deb ko'rsatsa ham bo'ladi (ilm-fan, ta ’limni rivojlanishi 
bilan bog'liq). M a’naviy ishlab chiqarish rivojlanishida insonning 
jismoniy rivojlanishi va shuningdek, aqliy qobiliyati bilan bog'liq 
kompleks tarm oqlari (sog'liqni saqlash, dam olish, sport va 
ommaviy o'yinlar) m uhim rol o'ynaydi. Bularning barchasi 
jamiyatda inson salohiyatini sifatli qayta ishlab chiqarishda muhim 
rol o'ynab, bir vaqtning o'zida ishlab chiqarish omillari rivojlanishi 
uchun keng imkoniyatlar ochib bermoqda.
Jahon iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlar hozirgi kunda 
sanoati rivojlangan mamlakatlaming ishlab chiqarishidagi o'ziga 
xos mazmuniga ega bo'lgan u yoki bu progressiv tom onlam i olib 
rivojlanib borayotir. Ushbu mamlakatlarda qishloq xo'jaligi asta- 
sekin sanoatning o'sishi hisobiga qisqarib borishiga qaramasdan 
ustunlik qilib turibdi (qishloq xo'jaligida aholining iqtisodiy faolligi 
50—55 % ni tashkil etadi). Biroq, rivojlanayotgan mamlakatlaming 
mintaqalararo aholi guruhlari o'rtasidagi farqlar nihoyatda kattadir. 
Misol uchun, Lotin Amerikasi mamlakatlarining qishloq xo'ja­
ligida band bo'lgan iqtisodiy faol aholi 32—35 % ni tashkil etgan 
bo'lsa, Yaqin va O 'rta Sharq mamlakatlarida 40—45 % ni, Osiyo 
va Afrikaning qolgan boshqa rivojlanayotgan mamlakatlarida esa 
50—55 % ni tashkil etyapti.
Hozirgi kunda rivojlanayotgan mamlakatlaming ko'pchiligida 
xizmat ko'rsatish sohalarida band bo'lgan aholining iqtisodiy faolligi 
ikkinchi darajali bo'lib qolmoqda. Bunga Lotin Amerikasi m am ­
lakatlari kirmaydi, chunki ularda xizmat ko'rsatish sohalarida band 
bo'lgan aholi massasi 80-yillarning boshidayoq 40 % ni tashkil 
etib, qishloq xo'jaligida band bo'lgan aholiga (36 %) nisbatan ancha 
yuqoriroq edi. Rivojlanayotgan mamlakatlaming ko'pchiligi uchun 
xarakterli bo'lgan a n ’analaridan biri — bu iqtisodiy jihatdan ku- 
chayib borishligidir (YalD misolida ko'rishimiz mumkin), am m o 
ularda yangi xizmat ko'rsatish sohalariga (sanoat ishlab chiqarish 
sohasiga) moslasha olmaslik holatlari ham kuzatilmoqda.
Jahon iqtisodiyotida sanoati rivojlangan va rivojlanayotgan 
m amlakatlar uchun bo'lgan um um iy m uam m olardan biri ish-
68

---

sizlikdir. Zam onaviy sanoati rivojlangan m am lakatlar uchun 
xarakterli a n ’anadan biri ishsizlikning o ‘sib borishidir. Agar
1993-yilda Yevropa hamkorligiga a ’zo bo'lgan 25 davlatda va 
rivojlangan (OESR) mamlakatda ishsizlar soni 32 mln kishini 
(uning 7,6 % iqtisodiy faol aholiga to 'g 'ri keladi) tashkil etgan 
bo'lsa, 1994-yilga kelib, 35 mln kishiga (uning 8 % iqtisodiy faol 
aholiga to 'g 'ri keladi) yetgan edi. YeH davlatlari hozirgi kunda 
ishsizlikning o'sib borishi bilan bog'liq holda juda katta iqtisodiy 
zarar ham ko'rm oqdalar (to'lanm agan soliqlar hisobiga).
Jahon iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlarda ishsizlar 
sonini aniqlash hozirgi kunda eng qiyin muammolardan biri bo'lib 
turibdi (statistik hisobotlarning yomonligi, ishsizlaming o'ziga xos 
xususiyatlari hisobiga). Xalqaro mehnatni tashkil qilish tashkilotining 
beigan m a’lumotiga qaraganda, XX—XXI asrlar bo'sag'asida sanoati 
rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda ishsizlaming umumiy 
soni 500 m ln kishidan oshib ketgan edi (yer yuzi aholisining 
1/10 qism i). Rivojlanayotgan m am lakatlam ing ko'pchiligida 
umumiy iqtisodiy ahvolning yomonlashib borishi o'z navbatida 
ishsizlar soni yildan-yilga kuchayib borishiga sabab bo'lm oqda. 
Bunday sharoitda, ayniqsa, qarilik yoshdagi erkak va ayollar, shu­
ningdek, ma’lum bir kasbiy tayyorgarlik va amaliyotiga ega bo'lmagan 
kishilar qiyin ahvolda qolmoqda.
Dunyoning ko'pgina rivojlangan va rivojlanayotgan m am ­
lakatlarida bolalar m ehnatidan foydalanish eng muhim m uam ­
molardan biri bo'lib qolmoqda. Misol uchun, Italiyaning ishlab 
chiqarish sanoat tarmoqlarida ishlayotgan ishchilarning taxminan 
1 mln.ga yaqini 9—15 yoshlardagi bolalami tashkil etadi (YeH 
davlatlari ichida bu ko'rsatkich bo'yicha Italiya «oldingi» o'rinlardan 
birida turadi. Ispaniyada ishlayotgan o'sm irlar soni 200—250 ming 
kishini tashkil etayotgan bo'lsa, Taylandda bu ko'rsatkich 3—3,5 mln 
kishini tashkil etmoqda.
Rossiya va shuningdek, sobiq SSSR tarkibidan ajralib chiqqan, 
iqtisodiy o'tish davri davlatlarida ham ishsizlik muammosi tobora 
kuchayib bormoqda. 90-yillarning o'rtalarida Rossiyada ishsizlar 
soni 1,6 mln kishini (yoki iqtisodiy faol aholining 2,1 %) tashkil 
etib, 5,3 mln kishi (iqtisodiy faol aholining 7,1 %) hech qanday 
mehnat qilish imkoniyatiga ega bo'lm agan edi. Ammo aholining 
ushbu qatlam i m e h n at qilish n in g b a rc h a im k o n iy atlarid an
foydalanishga harakat qilishgan edilar. Xullas, 90-yilning o'rtalarida 
Rossiya ishsizlaming umumiy potensialida ishlab chiqarishda to'liq
69

---

ish bilan band bo'lm agan ishchi kuchini qo'shib hisoblaganda 
10,1 mln kishini (iqtisodiy faol aholining 13,5 %) tashkil etib, 
ishsizlaming yuqori nuqtasiga yaqinlashib qolgan edi. Rossiyada 
aholining iqtisodiy faolligi b a’zi-bir tarm oqlar yoki sohalarga 
qo'shilib ketishi natijasida shahar bilan qishloq (посёлка) o 'r ­
tasidagi iqtisodiy m uam m olarni keskinlashtirib yuborgan edi. 
2000-yildan boshlab dunyo mamlakatlarida, jum ladan, RF va 
boshqa M DH mamlakatlarida ham qishloq aholisini keskin ka­
mayishi holatlari sezilyapti. Hozirgi kunda rivojlanayotgan m am ­
lakatlar qishloq aholisining soni sanoati rivojlangan davlatlardagi 
qishloq aholisi soniga nisbatan keskin ortib bormoqda (qishloq aho­
lisining taxm inan 9/10 qismi hozirgi kunda rivojlanayotgan 
mamlakatlar hissasiga to'g'ri keladi.
Jahon iqtisodiyotida bunday munosabatlar quyidagi jarayonlarda 
namoyon bo'lmoqda:
— sanoati rivojlangan mamlakatlaming ko'pchiligida qishloq 
xo'jaligi bilan band bo'lgan aholi sonining tobora kamayib borishi;
— rivojlanayotgan mam lakatlarda qishloq xo'jaligida band 
aholining mutlaq miqdori juda kattaligi (YalD davlatlarini tashkil 
etilishi va boshqalar hisobiga qisqarib borishiga qaramasdan).
Jahon iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlarga XX—XXI 
asrlar bo'sag'asida qo'shimcha 500 mln.dan ortiq qishloq aholisining 
«kelishi», sanoati rivojlangan mamlakatlarda esa, qishloq aholisining 
umumiy «yo'qotishi» (taxminan 64—66 mln kishini), 2000-yil- 
lardan so'ng esa jahon mamlakatlarida qishloq aholisining soni 
doimiy ravishda kamayib borishi kuzatilmoqda. Xullas, xo'jalikda 
qishloq aholisining asta-sekin turli sabablarga ko'ra, shahar aholisi 
tarkibiga qo'shilib ketishi, yirik shaharlar sonini o'sishiga va dunyo 
aholisining iqtisodiy va madaniy turmush tarzini yaxshilanishiga
—