O'zbekiston respublikasi oliy ya o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi g. G‘. Nazarova, H. X. Xalilov, A. A. Eshtoyev

10.2. Jahon iqtisodiyotida xalqaro ilmiy-texnikaviy hamkorliklar
M a’lumki, jahon iqtisodiyotida xalqaro, ilmiy-texnikaviy ham ­
korliklar, odatda, ilmiy, moddiy va moliyaviy resurslarni bir­
lashtirish, m utaxassislam ing ilm iy-tadqiqot guruhlarini yoki 
tashkilotlarini tashkil etish orqali ilmiy-tadqiqot va loyiha-kons- 
truktorlik ishlari bo'yicha qo'shm a dasturlar ko'rinishida amalga 
oshiriladi. Jahon iqtisodiyotida ushbu hamkorliklarning eng oqilona 
va samarali ko'rinishlari quyidagilar hisoblanadi:
— yangi ilmiy-texnikaviy g'oyalardan, marketing tadqiqot- 
laridan va shuningdek, iqtisodiy hisob-kitoblardan oqilona foy-
74

---

dalanish maqsadida ilmiy-tadqiqot markazlarini, buro va labo- 
ratoriyalarini tashkil qilish;
— firma yoki ishlab chiqarish korxonalaming iqtisodiy va ilmiy- 
texnikaviy k o ‘rsatkichlarini samaradorligini oshirish maqsadida 
tajribalar o'tkazish;
— ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etish sohasida xorij 
tajribalarini birgalikda o'rganish;
— ilmiy-texnikaviy siyosat masalalari bo'yicha joriy muvo- 
fiqlashtirish va maslahatlar berish;
— malakali tadqiqotchi kadrlar tayyorlashni tashkillashtirish.
Jahon iqtisodiyotida ilm iy-texnikaviy ham korliklar uchun
uning samaradorligini tahlil qilish juda muhim sanaladi. Olingan 
ilm iy-tadqiqot natijalarining samaradorligi bir necha jih atd an
qarab chiqiladi, ya’ni ularning nazariy, texnik va amaliy qiymati 
bilan aniqlanadi.
10.3. Integratsion jarayonlarning milliy iqtisodiyotga ta’siri
Bizga m a’lumki, integratsion birlashmaga qo'shiluvchi davlat 
iqtisodiyoti o'zaro aloqalar olib boruvchi hamkorlarga xos umumiy 
jarayonlarni boshidan kechira boshlaydi. Bu jarayonlar ko'pchilik 
hollarda ijobiy ta’sir ko'rsatsa-da, ba’zi-bir salbiy jihatlarga ham ega.
Milliy xo'jalik uchun integratsiyaning ustunlik tom onlariga 
quyidagilami kiritish mumkin:
— bozor miqyosining kengayishi, bunda taklifning ko'payishi 
natijasida kapital aylanmada tezlik ortadi, bu esa o'z navbatida milliy 
bozori cheklangan kichik va o'rta mamlakatlar uchun, ayniqsa, 
katta ahamiyat kasb etadi;
— ishtirokchi mamlakatlar ishlab chiqarish va noishlab chiqarish 
infratuzilmasining rivojlanishi;
— integratsion blok a ’zosi o b ro '-e’tiborining oshishi, bu o 'z 
navbatida davlatlarga turli savdo-iqtisodiy muzokaralarda yaxshi 
mavqega ega bo'lishini ta ’minlaydi;
— axborot-texnologiyalar ayirboshlash sur’atlarining tezla- 
shishi, bu eksport m ahsulotining tannarxini kamaytirish, sifati va 
raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi;
— ijtimoiy-iqtisodiy m uam m olarni tartibga solish imkonini 
beruvchi mamlakatlar o'rtasidagi migratsiya aylanmasini oshishi.
Jahon iqtisodiyotida integratsiyaning yaqqol ko'zga tashlanuvchi 
salbiy oqibatlari ichida quyidagilami ajratib ko'rsatish mumkin:
75

---

— iqtisodiyoti kuchsizroq bo'lgan mamlakatlardan resurslarning 
kuchli ham korlar tom on oqib o ‘tishi;
— kompaniyalar o'rtasida oshkor bo'lmagan kartel bitimlar va 
o'zaro birlashishlar natijasida milliy monopoliyalar ahamiyatining 
kuchayishi, bu «sog'lom» bozor raqobatini cheklaydi;
— integratsion blokning burokratik institutlari faoliyati natijasida 
katta miqdordagi xarajatlaming vujudga kelishi.
Ko'plab chop etilgan milliy va xorijiy iqtisodchilaming asarlarida 
shu holat to 'g 'ri ko'rsatiladiki, ya’ni integratsion guruhda u yoki 
bu mamlakatning ishtirok etishi ijobiy yoki salbiy jihatlarini baholash 
juda murakkabdir. Biroq o 'z-o 'zid an tushunarliki, integratsiyadan 
ichki bozori kichik, resurslarga kambag'al, jahon Y alM da kam 
ulushga ega bo'lgan davlatlar ko'proq iqtisodiy samara olishadi. 
Bunday natijaga turli integratsion tashkiiotlarni, xususan, Yelning 
rivojlanish bosqichini tahlil qilish asosida kelingan edi.
1. Xalqaro ishlab chiqarish hamkorligi deganda, nimani tushunasiz?
2. Xalqaro ilmiy-texnikaviy hamkorlik degandachi?
3. Integratsion jarayonlaming milliy iqtisodiyotga ijobiy ta’siri nimalarda
namoyon bo'ladi?
4. Integratsion jarayonlaming milliy iqtisodiyotga salbiy ta’siri haqida 
nima deya olasiz?