O'zbekiston respublikasi oliy ya o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi g. G‘. Nazarova, H. X. Xalilov, A. A. Eshtoyev

TEXNIKAVIY HAMKORLIK
10.1. Xalqaro ishlab chiqarishdagi hamkorliklar
Ishlab chiqarish sohasidagi xalqaro iqtisodiy aloqalarning 
rivojlanish dinamikasi va yo'nalishi ishlab chiqarish hamda muomala 
sohasini qamrab oluvchi integratsion jarayonlam ing mazmuni va 
mohiyatini asoslab beradi. Bunda ko'pchilik hollarda savdo aloqalari 
ikkinchi o'ringa qo'yiladi. Jahon iqtisodiyotida ishlab chiqarishdagi 
hamkorlikning bir necha bosqichlarini ajratib ko'rsatish mumkin 
bo'lib, ular quyidagilardan iboratdir: uning birinchi bosqichida 
m am lakatlam ing um um iy m ehnat taqsim oti xalqaro ixtisosla- 
shuvlar bilan chambarchas bog'liqligini ifoda etadi. Bunda ishlab 
chiqarishning bir sohasidagi (masalan, sanoat) mahsulotlar boshqa 
sohasi tom onidan ishlab chiqarilgan (masalan, qishloq xo'jaligi) 
mahsulotlariga ayirboshlash rivojlanadi.
Ikkinchi bosqich, qisman, xalqaro mehnat taqsimoti negizida 
tarmoqlararo ixtisoslashuvning intensiv rivojlanishi bilan tavsif- 
lanadi. Bu, eng aw alo, moddiy ishlab chiqarish tuzilmasining 
murakkablashuvi, y a’ni sanoat tarm oqlarining differensiatsiyasi 
bilan bog'liq. Bu xalqaro ixtisoslashgan tarm oqlam ing vujudga 
kelishida o'z aksini topadi.
U chinchi bosqichda tarm oqlararo xalqaro iqtisoslashuv firma 
yoki ishlab chiqarish korxonalari ichidagi ixtisoslashuv jarayoni 
bilan bog'liq. Bu m ahsulotning alohida qism larini ishlab ch i­
qarishga ixtisoslashuvni nazarda tutadi. Bu ixtisoslashuv keng 
doiradiga kooperativ aloqalarni mavjud bo'lishini talab qiladi. 
Jahon iqtisodiyotida ishlab chiqarish hamkorligida asosiy bo'lgan 
xalqaro ixtisoslashuv va xalqaro kooperatsiya bir-biri bilan cham ­
barchas bog'liq.
Xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasi
— turli mamlakatlar hu­
quqiy shaxslarini bir yoki bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lgan 
har xil ishlab chiqarish jarayonlarining bevosita birlashuvidir, ya’ni 
u ishtirokchilarni aniq bir ishlab chiqarish maqsadida birlashtiradi.
73

---

Xalqaro ishlab chiqarish hamkorligining asosiy ко ‘rinishlari
— 
ixtisoslashuv va kooperatsiya asosida ishlab chiqarish, savdoni o'zaro 
muvofiqlashtirish, qo ‘shma korxonalar, pudrat asosidagi ishlar 
(qurilish) va shuningdek, ilmiy-texnikaviy hamkorliklar hisob­
lanadi. Bu ko‘rinishlar jahon iqtisodiyotida hamisha ham sof holda 
mavjud b o ‘lavermaydi. Ammo am aliyotda firm alar biron-bir 
mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko'rsatish bo'yicha tarm oq­
lararo va tarmoq ichidagi ixtisoslashuvga asoslangan qo'shm a ishlab 
chiqarishni tashkil etishadi. Bu qo'shm a korxonalarda ilmiy ishlab 
chiqarish bilan savdo faoliyatlari uzviy bog'liqlikda olib boriladi.
Xalqaro ixtisoslashuv asosidagi ishlab chiqarish jarayonlar 
xalqaro iqtisodiy integratsiyani va shuningdek, turli mamlakatlaming 
firmalari o'rtasidagi o'zaro aloqalar rivojlanishining yuqori dara- 
jadaligini ifoda etadi.
Ishlab chiqarish hamkorligining o'ziga xos belgilari quyidagilar:
— ham korlar o'rtasidagi iqtisodiy m unosabatlam ing uzoq 
muddatliligi, barqarorligi va doimiyligi;
— ishlab chiqarish kooperatsiyasi subyektlari sifatida turli 
mamlakatlarda sanoat korxonalar (firmalar)ning mavjudligi;
— kooperatsiyaning asosiy obyektlari sifatida tayyor buyumlami 
va shuningdek, boshqa mahsulotlami pudrat asosida texnologik ishlab 
chiqarishning mustahkamlanishi;
— muvofiqlashtirilgan dastur asosida vazifalarning hamkorlar 
o'rtasida taqsimlanishi;
— hamkorlar o'rtasida o'zaro yoki bir tomonlama tovar yetkazib 
berishning xalqaro hamkorlik doirasidagi ishlab chiqarish dastur- 
larning amalga oshirilishi bilan bog'liqligi (ya’ni, bu odatdagi oldi- 
sotdi shartnomalarini bajarish emas).