O'zbekiston respublikasi oliy ya o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi g. G‘. Nazarova, H. X. Xalilov, A. A. Eshtoyev

---

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY YA O'RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
O'RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
G.G‘. NAZAROVA, H.X. XALILOV, A.A. ESHTOYEV,
I.A AHMEDOV, N.Z. HAKIMOV, U.H. MUHAMEDRAHIMOV
JAHON
IQTISODIYOTI
Oliy о ‘quv yurtlarining «Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy
munosabatlar» ta ’lim yo ‘nalishi talabalari uchun darslik
Toshkent - «ILM ZIYO» - 2005

---

65.5уа 722 
J39
0 ‘quv qo‘llanmada jahon xo‘jaligi va uning rivojlanish bosqichlari, tabiiy 
resurslari va undan foydalanish muammolari, jahon iqtisodiyotida xalqaro mehnat 
taqsimoti, rivojlangan, rivojlanayotgan va o‘tish davri iqtisodiyotli mamlakatlar 
iqtisodiyoti chuqur tahlil etilgan. Shuningdek, jahon xo‘jaligidagi integratsion va 
globallashuv jarayonlaming borishi, xalqaro korporatsiyalar, global muammo- 
laming iqtisodiy ko‘rinishlari, erkin iqtisodiy hududlaming xalqaro savdodagi 
ahamiyati masalalari, 0 ‘zbekistonning jahon xo‘jaligiga kirishi, xalqaro iqtisodiy, 
ijtimoiy-siyosiy tashkilotlarda ishtiroki va uning muammolari, bozor munosabatlari 
shakllanishi va rivojlanish bosqichlari, jahonning ilg‘or mamlakatlari tajribasidan 
keng foydalanish yo‘llari va muammolari yoritib berilgan.
Ushbu o‘quv qo‘llanma kasb-hunar kollejlarining iqtisodiyot, biznes va bosh- 
qaruv-tayyorlov yo‘nalishidagi talabalari, professor-o‘qituvchilari va shuningdek, 
jahon iqtisodiyoti bilan qiziquvchi keng kitobxonlar ommasiga mo‘ljallangan.
T a q r i z c h i l a r :
Q. ABIRQULOV — iqtisod fanlari doktori, 
professor; Z. ODILOVA — iqtisod fanlari 
nomzodi, dotsent.
ISBN 1439-1963-7
© «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2005-y.

---

KIRISH
Jahon iqtisodiyotida BMTga a ’zo bo'lgan 190 dan ortiq mustaqil 
davlatlar mavjud bo'lib, ushbu davlatlarni iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy 
va madaniy rivojlanishiga ko'ra uch guruhga bo'lib o'rganish mumkin:
/. 
Rivojlangan davlatlar guruhi
(hozirgi kunda jahonning 30 ga 
yaqin davlatlari kiradi).
2. Rivojlanayoigan davlatlar guruhi
(hozirgi kunda jahonning 
100 dan ortiq davlatlari kiradi).
3. O'tish davri iqtisodiyotli davlatlar guruhi
(M DH va Sharqiy 
Yevropa mamlakatlari).
Jahon xo'jaligida ushbu davlatlar o'zlarining tarixan rivoj- 
lanishida turli iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy bosqichlarni 
bosib o'tganligini ko'rishimiz mumkin. Jumladan, xususiy mulk­
chilik, ya’ni sinfiy jam iyatning (Sharqning antik va O 'rta asr 
davlatlarining, shuningdek, Yevropaning O 'rta asr davlatlarini) 
vujudga kelishi bilan bog'liq holda jahon iqtisodiyotida bozor 
m unosabatlarini ham shakllantirib, rivojlanib bordi. Bunday 
m unosabatlar dastlab Yevropaning bir qator m am lakatlarida 
(Gollandiya-Niderlandiya, Angliya va h.k.larda) XVI—XIX asrlarda 
tez rivoj topib borgan edi. Jahon iqtisodiyotida ro'y bergan buyuk 
jug'rofik kashfiyotlar (XVI—XIX asrlar) oqibatida jahon xo'jaligida 
m ustam lakachilik tizim i paydo bo'lishi jahondagi b a ’zi-b ir 
davlatlarning tez rivojiga va aksincha, yer yuzidagi ko'pgina mamla­
katlaming (asosan, Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlari) 
iqtisodiy-siyosiy qaramligiga va halokatiga olib keldi. Xullas, jahon 
xo'jaligida bozor munosabatlari deyarli barcha davlatlarda hukmronlik 
qilgan bo'lsa-da, uning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy 
oqibatlari turlicha ko'rinishda bo'lganligini ko'rishimiz mumkin.
M a’lumki, jahon xo'jaligi barcha davlatlar uchun umumiy 
bo'lgan bir tabiiy va iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy qonunlar 
asosida takomillashib, rivojlanib boradi. Ya’ni, jahon xo'jaligida bozor 
munosabatlari rivojlanishining alohida bir milliy libosi yo'q, ammo 
rivoj lan ish ning o'ziga xos xususiyatlari, tamoyillari mavjud bo'lib, 
ulami mazkur mamlakatlaming tabiiy sharoitida, resurslarida, milliy
3

---

an ’analarida, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy rivojlanish 
jihatlarining turlicha rivojlanish darajasida ko'rishimiz mumkin. 
Shuning uchun ham jahon iqtisodiyotida ba’zi-bir davlatlar yuqori 
darajada, ayrimlari o'rtacha, ba’zi-birlari esa (asosan, ko'pchiligi) 
past rivojlangandir. Shu sababli jahon iqtisodiyotida rivojlangan 
davlatlarning (ayniqsa, sanoati rivojlangan davlatlar) va shuningdek, 
rivojlanayotgan davlatlarning (ayniqsa, «yangi industrial m am ­
lakatlar» deb nom oigan davlatlarning) iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy 
va madaniy rivojlainish yutuqlarini atroflicha chuqur tahlil qilish, 
ushbu davlatlarning [iqtisodiy rivojlanish tajribasidan ijodiy 
foydalanish O'zbekiston Respublikasi uchun ham nazariy, ham 
amaliy ahamiyat kasb etadi.
O 'zbekiston Respublikasi suveren davlat sifatida (1991) jahon 
xo'jaligiga o'zining ilk qadamini qo'ydi. Boshqaruv mexanizmining 
yangi dem okratik jam iyat qurishning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va 
madaniy rivojlanish shart-sharoitida, ya’ni bozor iqtisodiyotiga 
bosqichma-bosqich o'tib borayotgan bir sharoitda respublikaning 
integratsion jarayonlarga, shuningdek, xalqaro tashkilotlarga faol 
va keng ko'lam da jalb etilishiga xalaqit berayotgan bir qator 
to'siqlarni, muam m olarni yengib o'tishiga to 'g 'ri kelmoqda. Shu 
nuqtayi nazardan olganda, bozor munosabatlari nazariyasi va 
amaliyotini, raqobatbardosh iqtisodiy asoslarini, firma va korporat- 
siyalarning iqtisodiy aloqalardagi ishtiroki masalalarini o'rganishga 
bo'lgan qiziqish respublikamizda tobora ortib borayapti. Bu muam- 
molar hozirgi kunda to r guruhdagi mutaxassislaming o'rganish 
predmeti bo'lm ay qoldi. Milliy iqtisodiyotning jahon xo'jaligini 
bir qismi ekanligini tan olinishi esa «Jahon iqtisodiyoti» fanini 
o'rganishga bo'lgan qiziqishini yanada ortib borishiga sabab bo'layotir.
O'zbekistondagi sanoat korxonalarining ishlab chiqargan m ah­
sulotlari tashqi bozorga chiqishi, xorijiy firma va kompaniyalaming 
respublikada endigina shakllanib kelayotgan tovar va xizm atlar 
bozoriga kirib kelishi ilgari xo'jalik amaliyotida duch kelinmagan 
yangi muammolarni keltirib chiqarmoqda. Sobiq Ittifoq tarkibidan 
ajralib chiqqan bir qator mustaqil davlatlar qatori O'zbekistonda 
ham bozor iqtisodiyoti sharoitida, ayniqsa, zam onaviy bozor 
iqtisodiyoti sharoitida faoliyat olib borish uchun zarur bo'lgan 
nazariy va amaliy ko'nikmalarga ega bo'lgan mutaxassislaming 
kamligi yoki deyarli yo'qligi sezilyapti. Bu borada «Jahon iqti­
sodiyoti» predm etining maqsadi jahon ham jam iyati iqtisodiy 
hayotidagi asosiy jarayonlar va hodisalarni o'rganishdir. Ushbu
4

---

maqsadga muvofiq, kurs o ‘z oldiga quyidagi asosiy qarashlar kon- 
(sepsiyasini faktik manbalar va statistik materiallar asosida o'rga- 
nishdek muhim vazifani qo'ygan:
— jahon iqtisodiyoti: mohiyati va XX—XXI asrlar bo‘sag‘asida 
taraqqiyotning asosiy qonuniyatlari va tamoyillari;
— zamonaviy jahon xo'jaligi subyektlari va mamlakatlaming 
jahon xo'jaligida tutgan o‘rnini tavsiflovchi faktik manbalarni 
va statistik materiallami;
— xalqaro iqtisodiy integratsion jarayonlar ko'rinishlari va 
borishini;
— jahon iqtisodiyotidagi global muam m olarni (demografik, 
oziq-ovqat, tabiiy resurslar, xalqaro xavfsizlik, ekologiya va 
h.k.lar);
— jahon xo'jaligida tabiiy resurslarning salohiyati;
— jahon iqtisodiyotida inson resurslarining o 'r n i ^
— jahon xo'jaligi taraqqiyotida ilmiy-texnik salohiyati;
— jahon xo'jaligida tarmoq tuzilmasi tushunchasi va zamonaviy 
sanoatning jahon iqtisodiyotida tutgan o 'm i;
— rivojlangan va rivojlanayotgan m am lakatlarni jahon x o 'ja ­
ligida tutgan o 'm in i;
— O'zbekistonning jahon xo'jaligiga kirishi. Respublikani xalqaro 
iqtisodiy tashkilotlarda ishtiroki va h.k.lar.
O'zbekiston jahonning 100 dan ortiq rivojlangan va rivojla­
nayotgan mamlakatlari bilan iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy 
aloqalarni olib borm oqda. Ushbu m am lakatlar bilan xalqaro 
iqtisodiy aloqalarni to 'g 'ri olib borishi uchun ham jahonning 
ushbu mamlakatlari iqtisodiy rivojlanish yo'llarini (m odellari) 
har tomonlama va keng o'rganish maqsadga molikdir. O'zbekiston 
Respublikasi Oliy Kengashining XIII sessiyasida (1993) respiio- 
likamiz Prezidenti I.A. Karimov shunday degan edi: «Bizning o'z 
istiqlol va taraqqiyot yo'limiz respublikaning o'ziga xos turmush 
tarzini, shart-sharoitlarini va xususiyatlarini, xalq a n ’analari va urf- 
odatlarini har tom onlam a hisobga olishga asoslangan. Ayni paytda 
bizning yo'l jahon amaliyoti to'plagan, iqtisodiy jihatdan rivoj­
langan davlatlar qatoriga o'tgan m am lakatlar orttirgan ijobiy 
tajribalarni ham hisobga oladi».
Qo'llanm a birinchi bor yaratilganligi tufayli b a’zi-bir ju z’iy 
kamchiliklardan holi emas. Ushbu o'quv qo'llanm ani tayyorlashda 
o'zlarining qimmatli maslahatlarini, ijobiy va tanqidiy fikrlarini 
bildirganlarga mualliflar minnatdorchilik izhor qilishadi.