O'zbekiston respublikasi oliy ya o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi g. G‘. Nazarova, H. X. Xalilov, A. A. Eshtoyev

86

---

12-bob. RIVOJLANAYOTGAN MAMLAKATLAR - JAHON
XO‘JALIGI TIZIMIDA
12.1. Rivojlanayotgan mamlakatlaming jahon xo'jaligida
tutgan o'rni, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
xususiyatlari
M a’lumki, XX asrning 50-yillaridan so'ng jahon xo'jaligida 
xalqaro iqtisodiy m unosabatlar rivojlanishining aham iyatli to- 
monlaridan biri, sobiq koloniya va qaram hududlarning roli hamda 
ahamiyatini iqtisodiy jihatdan kuchayib borganligidir. Bu m am ­
lakatlarni hozirda iqtisodiy va shuningdek, ijtimoiy-siyosiy ada­
biyotlarda rivojlanayotgan mamlakatlar yoki ozod etilgan m am ­
lakatlar, «uchinchi dunyo mamlakatlari», «janub» mamlakatlari, 
«periferiya» mamlakatlari sifatida tilga olishadi. Rivojlanayotgan 
mamlakatlarda hozirgi kunda 3,2 mlrd atrofida aholi yashaydi va 
ular turli-tumandir. Ularda juda murakkab ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy 
va madaniy jarayonlar kechmoqda.
XX asrning 60-yillaridan so'ng ozodlikka erishgan rivojla­
nayotgan mamlakatlaming iqtisodiy rivojlanishi bosh alomatlari 
tobora o'sib boruvchi xarakter kasb etmoqda. Ulaming eng ilg'orlari
50-yillardayoq, rivojlanayotgan mamlakatlaming iqtisodiy m uno­
sabatlarida «o'rtachalaridan» (54 mamlakat) 2,4 marta, nisbatan 
yuksaklikka erishgan edi. O'tgan asming o'rtalaridan boshlab, yuqo­
rida zikr etilgan mamlakatlar o'rtasidagi rivojlanish darajasidagi 
farq sezilarli darajada ortib bordi. Shuningdek, 1990-yillarga kelib 
rivojlanayotgan m am lakatlam ing birinchi guruhiga kiruvchi 
m am lakatlardagi (19 ta mamlakat) aholi jo n boshiga «to'g'ri 
keluvchi o 'rtach a foyda» o'rtachalarining mos darajasiga nisbatan
2,9 barobar, quyi guruhlarinikiga nisbatan esa 12,2 barobarga o'sgan 
edi. Rivojlanayotgan mamlakatlaming aynan shu guruhlari tarkibida 
ham o'zgarishlar vujudga kelgan edi. Shuningdek, ularni har biri- 
ning doirasidagi m am lakatlar rivojlanish darajalari o'rtasidagi 
bogiiqlikda ham o'zgarishlar yuzaga kelgan edi.
Jahon iqtisodiyotida ushbu jarayonlam ing natijasida taba- 
qalashuv ikki asosiy mintaqada ro'y bergan edi. M intaqaning bir
87

---

tom onida ozodlikka erishgan m am lakatlam ing ko‘proq rivoj- 
langanlari, jum ladan, Fors ko'rfazidagi Qatar, Quvayt, OAE, 
Bagama, Bermud, shuningdek, Osiyo—Tinch okeani mintaqasi 
va Lotin Amerikasidagi yangi industrial mamlakatlar joylashgan 
bo‘lsa, mintaqaning ikkinchi tomonidan esa mutlaqo turg‘unlik 
holatidagi iqtisodiy kambag'al mamlakatlar joylashgandir. Bu toifaga 
48 mamlakat taalluqlidir. Ular orasida bir qator Afrika mamlakatlari, 
shu jumladan, Mozambik (YalM yiliga kishi boshiga 80 dollar), 
Efiopiya (100 dollar), Sera Leone (140 dollar), Brundi (180 dollar), 
Uganda (190 dollar), Chad va Ruandi (200 dollar) kabi m am ­
lakatlar mavjud. Bu guruhga taalluqli mamlakatlardan tashqari, 
guruh ro‘yxatining quyi qismida bir qancha Osiyo m am lakatlari 
qayd etiladi. Bular — N epal (160 dollar), Butan va Vetnam 
(170 dollar), Myanma va boshqalardir.
Ushbu mintaqalar orasida rivojlanayotgan dunyoning qolgan 
qismi joylashadi. Bu ham o ‘z navbatida, bir xil tipda bo'lmagan 
guruhdir. Uning tarkibiga kiruvchi mamlakatlar ko'plab ijtimoiy- 
iqtisodiy param etrlar bo'yicha farqlanadi. Rossiya olimlarining 
guvohlik berishicha, ikki qutb orasida, o'z navbatida tabaqalashuv 
an’analarini namoyon etuvchi rivojlanayotgan mamlakatlaming 
konglomerati
joylashadi. Rivojlanayotgan m am lakatlar tabaqa- 
lashuvining bunday guruhlari b a’zi bir mamlakatlaming iqtisodiy 
o'sish dinamikasini aniqlab bersa, boshqa birining zamonaviy 
xalqaro iqtisodiy doirasida ahamiyatsiz ekanligini ko'rsatadi. Xullas, 
jahon iqtisodiyotida iqtisodiy o'sish jihatidan ancha muvaffaqiyatga 
erishgan rivojlanayotgan mamlakatlar orasida oldinroq ozodlikka 
erishgan «yangi industrial mamlakatlar» shakllanadi.
Jahon iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlarga xos bo'lgan 
bir qator iqtisodiy rivojlanishning umumiyliklari bilan bir qatorda 
turli-tumanliklar va o'ziga xos xususiyatlari ham mavjud bo'lib, 
ularga quyidagilami kiritish mumkin:
— rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotining ko'p