|
11-bob.
R IV O J L A N G A N M A M L A K A T L A R - J A H O N
X O ‘JA L IG I T I Z I M I D A
77
rivojlanishi yuzasidan (tashqi savdo, xorijiy investitsiya tarm og'i,
transmilliy korparatsiya tarm og'i, ilmiy-texnikaviy monopoliyaga
erishish va boshqalarni) nazorat qilish yildan-yilga kengayib
bormoqda. 1929—1933-yillarda jahon kapitalistik xo'jalik tizimini
inqirozga yuz tutishi boshqarish tizimini izdan chiqishi, iqtiso
diyotning beqarorligi, inflatsiya, ishsizlikning kuchayishi ishlab
chiqarishning keskin tushishiga olib kelgan edi.
Rivojlangan mamlakatlaming iqtisodiyotida davlat rolining ko'zga
ko'rinarli darajada o'sishi Ikkinchi Jahon urushidan keyin yuz berdi.
Bu esa o'z navbatida aralash iqtisodiyotni yuzaga keltirdi. Ya’ni,
xususiy biznesda asosiy o'rinni davlat sektori egallagan edi. Davlat
sektori va xo'jalik m exanizm ining bozor elem entlariga qarab
rivojlangan m am lakatlam ing aralash iqtisodiyotini quyidagi bir
necha iqtisodiy rivojlanish modellari asosida o'rganish mumkin:
—
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning liberal (Amerika) modeli
—
bunda xususiy m ulkchilik ishlab chiqarish raqobatida bozor
mexanizmidan yuqori darajada sotsial differensiyalanadi. Davlat
sektori makro-mikro iqtisodiyotni qonunlar asosida boshqarib turadi.
Soliq, pul-kredit ?>yosati, raqobat va shuningdek, .monopoliyani
cheklash, bozorning kasotga uchrashi kabi aholining m a’lum bir
guruhlari ijtimoiy-iqtisodiy qiziqishlarini himoya qiladi. Liberal
model, asosan, AQSH va Kanadaniki bo'lib, Buyuk Britaniya,
Irlandiya, Belgiya, Italiya va Fransiya kabi davlatlar ham hozirgi
kunda liberal model asosida o'z iqtisodiyotini rivojlantirib bormoqda.
—
Sotsial bozor (Germaniya) modeli
— ushbu model bozor
mexanizmi infrastmkturasini tashkil qiladi va uni to'ldiradi. Doimo
aholining ishlab chiqarishdagi qiyinchiliklariga bardosh berishini
qo'llab-quwatlaydi. Davlat iqtisodiy kam ta ’minlangan oilalami,
ishsizlami, yoshlami, kichik va o'rta fermer xo'jaliklarini o'zining
himoyasiga olib, katta iqtisodiy faollikni olib boradi.
—
Shved modeli.
Jahon iqtisodiyotida bu m odel, asosan,
Shvetsiya, Skandinaviya, Avstraliyada qo'llanilgan. Ushbu modelda
darom adlarni keng miqyosda qayta taqsimlash va shuningdek,
ijtimoiy-iqtisodiy birlikka asoslangan ijtimoiy kafolatlar yuqori
darajada bo'lishligi xarakterlidir. Shved modelining yana bir xa
rakterli tom oni shundaki, kasaba uyushmalarining xizmat soha-
lariga asoslanib jam oat va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish va
mustahkamlashga yo'naltirilganligidir. Ushbu model
kooperativ
modeli
ham deyiladi. Shved modeli o'zining turli-tumanligi bilan
Yapon modeliga xizmat qiladi.
78
—
Yaponiya modeli.
Bu model jahon iqtisodiyotida yo‘naltirib
turuvchi kooperativ kapitalizm i m odeli b o'lib, davlat iqtiso
diyotini rejalashtirishda asosiy rol o'ynaydi. Davlat ishchilarining
kasb m ahoratini oshirishga e ’tibom i qaratib, ularning kasb m a-
horatini uzluksiz oshirishga harakat qiladi. Yapon m odelining
xarakterli tom oni shundaki, ishlab chiqarishni va m ehnatni milliy
a n ’analar asosida tashkil qilishni shakllantirishga asoslangan.
Yapon modeli iqtisodiyotni rivojlanishida anarxiya korporativizmi
ham deb ataladi. Xullas, jahon iqtisodiyotida keyingi 100 yillar
davomida bozor iqtisodiyoti o'zining yuqori darajada rivojlangan
iqtisodiy tizim laridan, ilm iy-texnika inqilobi (IT I)ni o'zlash ti-
rishda ehtiyoj va talabni to'liq qondira olishligi bilan katta ah a
miyatga ega bo'lm oqda.
Bozor iqtisodiyoti sanoati rivojlangan m am lakatlar uchun
tovar ishlab chiqarish va uni manfaatli proporsional rivojlanishida
muhim ahamiyat kasb etadi. Bu davlatlarda umumiy ishlab chi
qarishning qonuniyligi siklli xarakterda (ishlab chiqarishning
tebranishlari va ko'rsatkichlarida, bandlik va narxda) namoyon
bo'ladi. Iqtisodiyot nazariyasida investitsiya aktivlarining tebranishlari
pul massasining hajm ida, um um iy xarajatlarda asosiy kapital
hajmining yangilanishi va ishlab chiqarish texnologiyasining almash
tirilishi sikllarida namoyon bo'ladi.
XX—XXI asrlar bo'sag'asida rivojlangan mamlakatlar uch siklli
iqtisodiy tushkunlikni o 'z boshidan (1974—1977; 1980—1982;
1990— 1993-yillarda) kechirgan edi. Jahon iqtisodiyotida 70-yil-
lardagi siklli dinamikadan farqli o'laroq 80—90-yillaming siklli
dinamikasi o'zining sinxronli (teskari) harakati bilan xarakterlanadi.
1984-yilda AQSH va Kanadada, 1988-yilda Yaponiya, Buyuk Brita
niya, Italiya, 1990-yilda G FR , AQSH, Buyuk Britaniya va Kanada
yangi iqtisodiy pasayishning eng yuqori cho'qqisiga chiqqan edi.
90-yillardagi iqtisodiy pasayishdan so'ng AQSHning iqtisodiy
o'sishdagi 1995-yildan keyin bir m e’yorda borganligi kuzatiladi.
1993-yilda Yaponiya iqtisodiyoti iqtisodiy inqirozning eng past
nuqtasida turganligi bilan xarakterlanadi. Yaponiya iqtisodiy o'sishni
moliyaviy inqiroz buzgan bo'lib, 1997-yilda bu inqiroz butun
Sharqiy Osiyoni qamrab oigan edi. Rivojlangan mamlakatlarda
iqtisodiy siklning sinxron fazalari 70—80-yillarda neft va boshqa
yoqilg'i xomashyo narxlarining global ko'tarilishi bilan asoslanadi.
Jahonning ilg'or mamlakatlarida bu holatning siklli rivojlanishiga
ta ’sir etmasligiga doim ko'rilgan chora-tadbirlar
avtotxon
xarakter
79
kasb etadi. Zamonaviy sharoitda siklli rivojlanish xarakteriga faqat
kapitalning yangilanishi ta’sir etib qolmasdan balki yangi ishlab
chiqarilgan m ahsulotlarini m oddiylashtirilishi va shuningdek,
umumiy ishlab chiqarishning asosiy resurslari farqidagi m a’lumot
almashuvlari ham ta ’sir qiladi. Jahonning sanoati rivojlangan dav
latlarda iqtisodiyotning boshqa bir muhim jihatlarini biz ijtimoiy-
iqtisodiy o'sishning nomutanosibligida ko'rishimiz mumkin.
U m um iy ishlab chiqarishda bozor iqtisodiyotining siklligi
mehnat samaradorligi, daromad ko'rsatkichlari va shu kabilarda
namoyon bo'ladi. Agar, XVIII asr oxiri va XIX asrning 70-yillariga
qadar jahon iqtisodiyotida Buyuk Britaniya yetakchi davlatlardan
biri bo'lgan bo'lsa, XIX asrning 80—90-yillariga kelib o'zining
o'rnini yosh kapitalistik davlatlar bo'lmish AQSH, Germaniya va
Fransiyaga bo'shatib bergan edi. Ammo G'arbiy Yevropada o'zining
yetakchilik pozitsiyasini saqlab qolganligini ko'rishimiz mumkin.
Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishning eng yuqori
cho'qqisiga chiqishi bo'lib o'tgan ikki jahon urushiga bevosita bog'
liqdir. Masalan, Birinchi Jahon urushida Germaniyaning yutqazishi
AQSH, Angliya va Fransiyaning jahon xo'jaligida o'zining p o
zitsiyasini yanada m ustahkamlashiga sabab bo'ldi. G erm aniya
ning Ikkinchi Jahon urushidagi yakka hukmronlikka bo'lgan inti-
lishi esa uning mag'lubiyati va iqtisodiyotining nihoyatda pasayib
ketishi bilan yakunlandi. Bu paytda esa AQSH jahonning rivojlangan
kapitalistik davlatlarining yetakchilaridan biri bo'lib qolgan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
