— katta yoshdagi davr (15—16 yoshdan to 50—55 yoshgacha);
— qarilik yosh (55 yoshdan yuqori).
Jahon iqtisodiyotida sanoati rivojlangan
mamlakatlar uchun
aholining «qarilik» a n ’ananing davom etib borishi xarakterlidir
(qarilik yoshdagi aholi ko'pchilikni tashkil etadi). Rivojlanayotgan
mamlakatlarda esa aholining tabiiy o'sish darajasi yuqoriligicha
(40 % va undan yuqori) qolmoqda. Qarilik yoshdagi aholi (55—60
yoshdan yuqori) rivojlanayotgan mamlakatlarda ko'pchilikni tashkil
qilmaydi (taxminan 4—5 % atrofida).
9.4. Ishchi kuchi migratsiyasini tartibga solishda
xalqaro mehnat taqsimoti
1994-yilning iyun va bundan keyingi davrlarda bo'lib o'tgan
BMTning demografik muammolariga bag'ishlangan simfozium va
yig'ilishlarida ekspertlar Osiyo va Afrikaning rivojlanayotgan m am
lakatlarida Jahon Sog'liqni Saqlash Tashkilotining tug'ilishni sun’iy
ravishda kamaytirish to'g'risida chiqqan takliflarini qabul qilmadi.
BMTning demografiya bilan shug'ullanuvchi ekspertlaming fikrlariga
qaraganda, XXI asr aholining «qariyalar asri» bo'lishligi bilan
xarakterlanar ekan. Shu munosabat bilan rivojlanayotgan mamla
katlarda qarilik alomatlari davom etishi bilan bir qatorda rivojla
nayotgan mamlakatlarda ham qarilikni ortish a n ’ana boshlanganligi
ko'zga tashlanmoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda yashovchi aholi soni sanoati
rivojlangan mamlakatlarda yashovchi aholi soni ustidan mutlaq jihati
dan ustunligi keskin kuzatilib, unda «qariyalar»
guruhiga kiruvchi-
laming xalqaro munosabatlarda yangi muammolar paydo bo'ladi,
ya’ni rivojlanayotgan mamlakatlardan sanoati rivojlangan mamlakat-
larga mehnatkash aholinng ommaviy ketib qolishligi holatlari kuzatiladi.
Jahon iqtisodiyotida inson resurslariga baho berish va tahlil
qilishda ulaming kasbiy (professional) strukturasi va ish bilan bandlik
tomonlari hisobga olinadi. Yer kurasi aholisining kasbiy strukturasi
doimo iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy rivojlanish omillari
majmuasi asosida shakllanib boradi. Bu holatlar esa ijtimoiy
jamiyatning
rivojlanishida, mamlakatlaming iqtisodiy yutuqlarida,
milliy iqtisodning turli sohalarda ishchi kuchining o'zaro taqsim-
Ianishida namoyon bo'ladi.
Jahon statistikasida «mutaxassislik» (professiya) tushunchasidan
tashqari «kasbkorlik» tushunchalari ham mavjud bo'lib, bunday
66
tushunchalar jahon iqtisodiyotida aynan bir fikrni anglatmaydi.
H aqiqatdan ham iqtisodiyotda m a’lum bir malakaviy tayyor-
garlikka ega b o ‘lgan kishilar nihoyatda
kam chilikni tashkil etib,
ular boshqa k o ‘rinishdagi ish faoliyatlari bilan band bo'lib qolish-
gan. XX—XXI asrlar bo'sag'asida dunyo aholisining professional
o'rtacha ish bilan bandligi 41—49 % ni tashkil etgan. Shuningdek,
jahon iqtisodiyoti fanida «aholining iqtisodiy faolligi» tushunchasi
mavjud bo'lib, bu tushuncha nafaqat umumiy ishlab chiqarishni,
balki ishsizlik va to'liq ish kuniga ega bo'lmagan (haftalik)
ishsiz-
likning yashirin ko'rinishlarini ham hisobga olib o'rganadi.
XX asrning 50—70-yillarida sanoati rivojlangan mamlakatlarida
iqtisodiy faol aholining asosiy qismi (30—45 %) sanoat-qurilish
ishlarida band bo'lishgan edi. Ammo lekin bu munosabat keyinchalik
nisbatan o'zgarib borishi bilan bog'liq holda bu tarm oqlarda aholi
sonining aw al nisbiy, keyinchalik mutlaq
bandlik darajasi keskin
kamayib borayotganligini ko'rishimiz mumkin.
Jahon iqtisodiyotida aholining iqtisodiy faolligini pasayishi
qishloq xo'jaligida kuzatilmoqda. Masalan, 1980— 1990-yillarda
qishloq xo'jaligida band bo'lgan aholi massasi taxminan Buyuk
Britaniya va Belgiyada 3—4 % atrofida, Shvetsiya va G FR da 5—6 %
atrofida, AQSHda 3—4 % atrofida bo'lgan. Biroq, hozirgi kunda
ham ba’zi-bir rivojlangan mamlakatlaming qishloq xo'jaligida band
bo'lgan aholi soni yetarli darajada yuqoriligicha qolmoqda (aholining
iqtisodiy faol qismini umumiy aholi bilan taqqoslaganda). Bunday
ahvol, ayniqsa, Janubiy Yevropaning
rivojlangan mamlakatlariga
xosdir (Italiya qishloq xo'jaligida iqtisodiy faol aholining 13— 15 %
band bo'lsa, Gretsiyada 35—40 %).
Jahon iqtisodiyotida qishloq xo'jaligida band bo'lgan aholi soni
qisqarib borishining dastlabki bosqichini XVII—XVIII asrlarga,
ya’ni G'arbiy Yevropa mamlakatlarida mehnatga qobiliyatli aholini
iqtisodiy qiynalib qolgan davrga to 'g 'ri kelgan edi. Ana shu davr-
Iardan boshlab (asosan, XVII asrlardagi sanoat inqilobidan so'ng)
G 'arbiy Yevropaning sanoat tarm oqlarida m ehnatga qobiliyatli
aholi sonining mutlaq ko'tarilish jarayonlari yuz bera boshladi.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida sanoati rivojlangan m am la
katlaming qishloq xo'jaligi bilan sanoat tarmoqlari o'rtasida «dinamik
muvozanat» o'rnatildi (ya’ni, aholi sonining
chiqishi va kelishi
asosan tenglashgan edi). Ushbu kuzatilgan jarayonlar sanoat va
transport sohasida ham, ayniqsa, xizmat ko'rsatish sohalaridagi
ish bilan band bo'lgan aholining iqtisodiy faolligining o'sishi bilan
67
ham xarakterlidir (misol uchun XX asrning 60—70-yillarida
AQSHning xizmat ko'rsatish sohalaridagi ish bilan band bo'lgan
aholi massasi 50—52 % atrofida bo'lgan).
Jahon iqtisodiyotida 70—80-yillardayoq sanoati rivojlangan
yetakchi mamlakatlarda xizmat ko'rsatish sohalari keskin rivojlanib
ketgan edi. Bu o'sishni
jahon iqtisodiyotida
Do'stlaringiz bilan baham: 
