Tak t p ich o (2) ni qisish u ch u n m etallning egilish x u

---

tak t — p ich o " (2) ni qisish u ch u n m etallning egilish x u - 
susiyatidan foydalaniladi. Q izish va tez-tez ulanish h o llarid a 
q o ‘zg‘alm as kontakt ( 1) ning prujinalash «qobiliyati» p asay a- 
di. Bu kam chilikni yo‘qotish m aqsadida qisish k u c h in i 
oshirish u c h u n p o ‘lat prujinalar ishlatiladi.
G ‘ildirakli va suqiluvchi konstruksiyaga ega kontaktlar katta 
miqdordagi toklami uza olmaydilar. Bunda hosil bo‘ladigan yoy 
kontakt yuzalarini eritib ishdan chiqaradi. Ushbu kam chilikni 
kontaktlaiga parallel ravishda yoy so‘ndirgichni ulash b ilan
amalga oshiriladi.
Elektr kontaktlari uchu n q o ‘yiladigan asosiy ta la b la r 
quyidagilardan iborat: m aterialning kichik elektr qarshiligi va 
kichik o ‘tish qarshiügi; ko ntak tiam in g kichik eroziyasi (y ed i- 
rilish); k o n tak t ulangan va uzilganda paivandlanib q olm aslik 
va ko‘prik hosil qilmasligi, k o n ta k tiam in g term ik va kim yoviy 
bardoshliligi; kontaktiam ing m exanik bardoshliligi va y u q o ri 
issiqlik o ‘tkazuvchanligi.
3.4. Eleictr Kontantlari matcriallari
Elektr kontaktlari atrofida ro ‘y beradigan hodisalar ularg a 
q o ‘yiladigan asosiy talablam i b ay o n etish im konini b erad i. 
K ontaktning m aterialidan u ning um ri va ishlash puxtaligi 
kelib chiqadi. U lar uning ish sh aro iti va rejimlarini aniqlaydi.
K ontakt materiali yuqori elek tr va issiqlik o ‘tk a z ish
qobiliyatiga ega b o ‘lishi kerak. Shu tarzdagina k o n ta k td a n
ajralib chiqadigan issiqlik q u w a ti kam ayadi va issiqlik 
o ‘tkazuvi yaxshilanadi. Bu esa ko n takt haroratini p asay tirib , 
kon tak t yuzasida bo'ladigan zang hosil b o ‘lish tezligini 
kam aytiradi.
K on tak tlar ajralish vaqtining dastlabki onlarida b o 'y in
qism ida erish o'lchovlari ham qisqaradi va eroziya k o ‘prigi 
hosil b o ‘lish zichligini kam aytiradi. Yaxshi issiqlik o ‘tk a z ish - 
lik yoy yordam ida metall isishi va erishga to ‘sqinük q ilad i. 
N ihoyat, elektr puxtaligini tiklash rejim ida (qachonki k o n - 
taktlardan tok o ‘tishi to ‘xtaganda) yoy tufayli qizigan ele - 
m entlarda issiqlik o ‘tkazish u ch u n yaxshi sharoit y aratilish i

---

uchun elektrod uchastkalarida puxtalikni tikJashni kuchav- 
tiradi.
M aterial rekristallizatsiyasining yuqori harorati sovuq 
payvandlanish eh tim olin i kamaytirishga olib keladi. Issiqlikka 
bardoshlilik, erish va qaynash haroratlari, yashirincha erish 
va parlanishlar — ham m asi nurashni kam aytirish yolidagi 
m uhim faktoriar hisoblanadi. Asosiy yoy isitish haroratini 
kam aytirish, erish va parlanish haroratlarini ko‘tarish gazli­
razryad oralig‘idagi m etall parlarini kam aytirishga sababchi 
boMadi. Bu esa gazlirazryad muhitida ionizatsiyaning effektiv 
sam arasini oshirishga va uning elektr o ‘tkazuvchanligini 
kamayishiga olib keladi. N atijada yoy so‘nishiga va elektr 
puxtaligi oshishiga yaxshi sharoit paydo b o ‘ladi. Shuning 
uch un kontakt m aterial yuqori ionizatsiya potensialiga ega 
b o ‘Imog‘i darkor.
G azlirazryad oraligMdagi material yuzasidan elektronlar 
chiqishini ko‘paytirish, elektronlar emissiyasi zichligini ka- 
maytiradi.
^ Yumshoq kontaktli m ateriallarda yoy ta ’sirida parlam ing 
yig'Üib qolish ehtim oli kuchayadi, natijada, bular mahalliy 
portlashga sababchi b o 'lib , yemirilishni kuchaytiradi. Shunga 
ko‘ra kontakt m ateriali yuqori zichlikka ega b o ‘lishi Iozim. 
Bu esa eroziya va m etall ko‘chishda kontaktning hajm iy o ‘z- 
garishini kam aytiradi.
M aterialning yem irilishiga bardoshliligi uning kristall to ‘r 
tuzilm a va bog‘lanishlari yuqori puxtalikka ega b o lish i bilan 
belgilanadi. Biroq o ‘ta qattiq material apparat kontaktining 
tortilish kuchlarida kontaktlanuvchi m ikrom aydonchalar o ‘l- 
chovining kamligi va o ‘tish qarshiligining yuqori qiymati 
bilan tavsiflanadi. 0 ‘ta egiluvchan m aterial kontaktlar ulan- 
ganda unchalik yaxshilikka olib kelmaydi, aksincha, egi- 
luvchan m aterialda m ahalliy deform atsiyalar yaqqol ifodaian- 
gan b o lib , m exanik yemirilish kuchli ekanligidan darak 
beradi. Agar m aterial kuchli egiluvchan b o ‘lsa, ular birlash- 
ganda yuqori vibratsiyaga sababchi bo 'lad i va bu vibratsiya 
kontaktlarning elektr yemirilishiga olib keladi. Sirpanuvchi 
kon tak tlar uchun kichik sirpanish koeffitsiyentiga ega ma-

---

terial qoMlash maqsadga m uvofiq. K ontakt m ateriali tash q i 
m uhit kom ponentlariga (kislorod, azot, oltingugurt, uglerod) 
nisbatan tucg‘un bo‘lishi kerak. M etall korroziyasi m inim al 
qiym atga ega b o lm o g 'i d arkor. Shunga ko‘ra u tashq i 
m uhitning kom ponentlari m inim al bilan kimyoviy birlashuv- 
ga ega boMmog‘i lozim. K o n taktlarda kimyoviy ply o n kalar 
paydo bo‘lishi maqsadga m uvofiq em as, chunki isish va 
m exanik ta ’sirlar natijasida u parch alanad i va k u chlanishning 
kichik qiym atida ham tok uni te s h ib .o ‘ta oladi. K o‘rsatilgan 
talablardan tashqari material yaxshi texnologik xususiyatlarga 
ega b o ‘lm og‘i kerak, ya’ni issiq va sovuq holatlarda h am
unga ishlov berish mum kinligi, m ateriallam i kontakt u sh la- 
gichlarga payvandlash xususiyati mum kinligi ham m aterial 
noyob va qim m at bo'lmasligi kerak.
Bu xususiyatlami faqatgina b itta m aterialda m ujassam
b o ‘lishi m um kin emas. M aterial xususiyatlari h ar xil b o ‘l- 
ganligi u ch u n uning bir xususiyatini yaxshiiash, ikkinchi xu- 
susiyatini yomonlashuviga sababchi b o ‘ladi. U lam ing integral 
xususiyatlarini yaxshiiash uchun:
- elektr va issiqlik o ‘tkazuvchanlikIarini, rekristallizatsiya 
haroratini, erish va qaynash h aro ra tin i, erish va q ay n ash nin g
yashirincha issiqligini, ionizatsiya potensiali va elek tro n la r 
chiqish ishini ko‘tarish va yaxshiiash zarur;
- m aterialning zichligi, qattiqligi, egiluvchanligini o ‘rta 
m iyonada k o ‘tarish kerak;
- m etall juftlari, ishqalanish koeffitsientny, term o E Y U K
ni, T om pson koeffitsiyentini, suyuq metall bilan «ho‘llash», 
yuza plyonkasi termik va m exanik puxtaligini ko‘ta rish n i, 
tashqi m uhil kom ponentlari bilan birlashishni m aksim al 
kam aitirish lozim.
K ontakt materiallari sifatida s o f m ateriallar (mis, a lu - 
miniy, kum ush, oltin, platina, palladiy, radiy. rux, volfram , 
m olibden, kadm iy va b.), q o tish m ala r (latun, bronza, Silu­
m in, beriilaviy, kadmiyli b ro n za va b.) metall boMmagan 
m ateriallar (uglerod), har xil m ateriallar kompozitsiyasi (v o lf­
ram —kum ush, volfram—m is), m etall kompozitsiyasi oksid 
m etallar hamkorligida (kum ush 
kadm iy oksidi, kum ush -

---

mis oksidi, mis—m is oksidi), kom pozitsion m etall karbit 
ham korligida (volfram —volfram karbidi), kom pozitsion m e­
tall uglerod bilan (k u m u sh —gradit, mis—gradit) va uch 
kom pozitsiyali m ateriallam i turlaridan foydalaniladi. Elektr 
toki o ‘tkazish u ch u n kontaktlarda ishlatilayotgan m ateriallar 
3.4-rasm da kelitirlgan. M ateriallar xususiyatlari, texnologiya- 
lari, ulam i qoMlash b o ‘yicha tavsiyalar va bashqalar to ‘la- 
ligicha yoritilgan.
I
O sm iy 
| 
T em ir
1 -
*3