|
58
9-bob.
J A H O N X O ‘J A L IG ID A D E M O G R A F IK J A R A Y O N L A R
9.1. Jahon xo'jaligida aholi migratsiyasining
dastlabki ko'rinishlari
Jahon iqtisodiyotida mamlakatlar aholisining xalqaro migrat-
siyasi qadimgi davrda (antik, o'rta asrlar) va shuningdek, kapitalistik
ishlab chiqarish bosqichlari davrida, asosan, ko'chmanchilik, har
biy yurishlar va o'zga m am lakatlar hududini bosib olish yoki
kolonizatsiya qilish kabi shakllarda ro'y bergan edi.
Hozirgi kunda jahon mamlakatlari aholisining migratsiyasi o'ziga
xos xususiyatga egadir. Jahon migratsiyasining ro'y berishida,
awalam bor, aholining mehnat migratsiyasi muhim rol o'ynaydi.
Aholi migratsiyasining iqtisodiy sabablarini aniqlashda esa ularning
siyosiy, diniy, etnik va irqiy kelib chiqishi sabablarini ham o'rganish
muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi kunda ba’zi sanoati rivojlangan
mamlakatlar o'z sanoat tarmoqlarining ba’zi bir sohalarini rivoj
lanayotgan davlatlarning ishchi kuchi resurslari hisobiga rivojlantirib
bormoqda. Masalan, Fransiyaning avtomobilsozlik sanoat kor-
xonalarining 1/3 qismi, qurilish sohalarining 1/4 qismi, Belgiya
tog'-kon sanoat tarmoqlarining 1/2 qismi, Shvetsariyaning qurilish
sohalarining 40—45 % xorijiy m am lakatlam ing ishchi kuchi
migratsiyalari hisobiga ishlayotir.
Jahon xo'jaligida xorijiy ishchilarni «o'ziga tortuvchi markazlar»
Osiyo qit’asining Yaqin va O 'rta Sharq (Saudiya Arabistoni, Quvayt,
Baxreyn, Liviya, Iroq), shuningdek, Janubiy-Sharqiy Osiyo m am
lakatlarida (Singapur, Malayziya, Tayvan, Gonkong), Lotin Ame-
rikasi davlatlarida (Braziliya, Argentina, Venesuela), Janubiy Afrika
Respublikasida tashkil topgandir. Xalqaro integratsiyaning o'ziga
xos xarakterli tom onlaridan yana biri yashirin m igratsiyaning
nihoyatda yuqori ekanligidir. Keyingi yillarda Sharqiy Yevropa
mamlakatlarida jumladan, sobiq SSSRning fuqarolari orasida yashi
rin emigrantlar soni tez o'sib bormoqda.
Jahonning ko'pgina mamlakatlari milliy hukumat boshliqlari
migratsion jarayonlarga qo'pol ta ’sir ko'rsatmoqda. Ular nafaqat
59
emigrantlar soniga, balki ularning professional mutaxassisligiga,
jinsiga (ayol va erkakligi), yoshiga, til bilishiga va nihoyat ularning
mamlakatga doimo kelib-ketib turishligiga ham e ’tibor berishyapti.
Jahon iqtisodiyotida mutaxassislashgan ishchi kuchlarini eksport
qiluvchi alohida davlatlar ham ajralib chiqmoqda. Bunday davlatlar
Yugoslaviya, Xorvatiya, МАЛ, Pokiston, Portugaliya, Hindiston,
Turkiya, Ispaniya, Italiya, lordaniya, Yaman Arab Respublikasi
kabi o ‘nlab davlatlarni misol qilib ko'rsatish m umkin. U shbu
davlatlarning ko'pchiligida ishchi kuchlarini eksport qilishdan
ko'rgan foydasi tashqi savdo, turizm va boshqa sohalardan keladigan
foydadan ancha yuqoriroq ekanligi m a’lumdir.
Jahon iqtisodiyotida ishchi kuchini eksport qiluvchi davlatlarning
keltirayotgan daromadlarini asosiy shakllari quyidagilardan iborat:
— vositachilik qiluvchi firma va tashkilotlardan soliq undirish
hisobidan olinadigan foyda;
— emigrantlar o'z valutasini bevosita vatanlariga o'tkazib turishi
hisobidan kelayotgan foyda;
— xususiy investor — migrantlar tom onidan milliy iqtiso
diyotni zarur bo'lgan vositalar (qim m atbaho qog'ozlarni sotib
olish, ko'chm as mulk va boshq.) bilan ta ’minlab turishdan keladigan
foyda va h.k.lar.
Xullas, jah o n xo'jaligida ishchi kuchi migratsiyasi doim o
o'sishlik, kengayishlik xarakteriga kirib bormoqda. XX—XXI asrlar
b o 'sag 'asid a jahon m am lakatlari bo'yicha yillik ishchi kuchi
migratsiyalar soni taxminan 25—26 mln kishini tashkil etgan.
Xalqaro migrantlarning 60—65 % rivojlanayotgan mamlakatlarga
to 'g 'ri kelib, taxminan ularning 2/3 qismi sanoati rivojlangan
mamlakatlarda mehnat qilishmoqda.
Jahon xo'jaligini milliylashtirish munosabati bilan tashkil topgan
milliy ishchi kuchi bozorlari bazasida mintaqaviy ishchi kuchi
bozorlari tashkil topayapti. Xalqaro mehnat bozorlarini tashkil
topishi va rivojlanishida TMKlar muhim rol o'vnab, ular profes
sional mutaxassis-kadrlarni jahon xo'jaligining turli ishlab chiqarish
tarmoqlariga joylashtirishda katta rol o'ynamoqda. TM K lar ishlab
chiqarish va kapitalni bir mamlakatdan ikkinchi mamlakatga va
hatto bir materikdan ikkinchi materikka o'tkazishga va shuningdek,
xalqaro m ehnat bozorining turli yo'llar bilan rivojlanishiga ta ’sir
ko'rsatib kelayotir. Bundan tashqari, TM Klar ishlab chiqargan
o'z mahsulotlari bilan olib borayotgan texnik-texnologik siyosati
bilan ishchi kuchi band bo'lgan tarmoqlarni o'zgarishiga ham sabab
60
bo'layapti. TM K lar xalqaro mehnat bozorida eng yuqori m uta-
xassislikka ega bo'lgan ishchi kuchlarini zamonaviy maqsad va
talablar bo'yicha shakllanishida ham muhim rol o'ynamoqda.
Jahon iqtisodiyotida TM K lar yuqori rivojlanish darajasiga
yetmagan b a ’zi bir mamlakatlaming ishchi kuchlarini zamonaviy
xalqaro ishlab chiqarish tizimiga «tortish»ga harakat qilib, ulami
jahon m am lakatlarining zamonaviy texnik-texnologiyasi bilan,
ilg'or ishlab chiqarish sohalari bilan tanishtirish imkoniyatiga ham
ega bo'layapti. Hozirgi kunda xalqaro ishchi kuchi bozorlari doirasida
maxsus ularga ta ’sir ko'rsatuvchi «TMKlar segmenti» tashkil etilgan
bo'lib, ular asosan G 'arbiy Yevropa, Yaqin va O 'rta Sharq, Lotin
Amerikasi va Afrikada tashkil topgan ishchi kuchi bozorlarida faoliyat
ko'rsatayotir. Xalqaro ishchi kuchi migratsiyasini tartibga solishda
XMT ning tutgan o 'm i kattadir.
M a’lumki, inson resurslari jahon xo'jaligi resurslarining muhim
ko'rinishlaridan biridir. A n’anaviy mehnat resurslarini migrativ
harakatini, ya’ni, ulaming ijtimoiy, iqtisodiy, biologik va jug'rofik
omillari bilan bog'liq bo'lgan qonunlarini, ijtimoiy strukturadagi
o'zgarishlar dinamikasini, aholining joylashuvi va ko'payishini demo-
grafiya fani o'rganadi. Demografiya fani asosida aholining kelajakdagi
iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy turmush tarzi qanday ahvolda
bo'lishligi ishlab chiqiladi. Jahon iqtisodiyoti doirasida ba’zi-bir
mintaqalardagi aholining keiajak turmush sharoitini, iqtisodiy-
ijtimoiy, siyosiy o'zgarib borishiga baho berilib bashorat qilinadi.
M a’lumki, jahon iqtisodiyotida ilk bor ingliz olimr T.R. Maltus
(1766—1834) demografik muammolarning mavjudligiga birinchi
bo'lib, o 'z e ’tiborini qaratgan edi. Maltus tabiat bilan hamohang
o'simlik va hayvonlaming cheksiz ko'payish va yashash uchun kerakli
mablag'lar o'sishi yo'nalishlarini tasdiq etib, o'zining «Nufus qo-
nuni»ning matematik ifodasi nazariyasini yaratgan edi.
Uning fikricha, insonlar agar har 25 yilda ikki marta ko'payib,
geometrik progressiya asosida ortib borsa (1, 2, 4, 8, 16, 32, 64,
128...), tirikchilik vositalari eng qulay sharoitlarda ham arifmetik
progressiya (1, 2, 3, 4, 5, 6...) asosida ko'payishi mumkin. Ushbu
sharoitda T.R. Maltus 200 yildan so'ng aholi sonining tirikchilik
vositasiga nisbatan 256:9, 300 yildan so'ng esa 40096:13 bo'lishini
nazariy tomonlarini ishlab chiqqan edi (2-jadval).
Jahon xo'jaligida XX asr yer kurasi aholisining keskin va tez
o'sishligi bilan xarakterlanadi. Agar yer yuzida yashovchi aholi
soni m iloddan aw algi 2,5—3 ming yillar ilgari (jez davrida)
Do'stlaringiz bilan baham: | 
