O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirligi

Kodlashtirish maqsadi va kodlashtirish usullari
Bir xabarning o’zini kodlashtirish har xil bo’lishi mumkin. Masalan: rus tilidagi matinni biz rus tilida yozishimiz mumkin.Lekin shu matinning o’zini ingiliz alifbosida ham yozish mumkin. Ba’zan, masalan mobil telefonida biror xabarni rus tilida jo’natish uchun rus alifbosi bo’lmasa “Салом кадирли Ахмад» jumlani ingliz alifbosida “Salom qadirli Ahmad” deb yozish mumkin. Bunda kiril alifbosini bilmaganlar “Салом кадирли Ахмад» ni ingiliz alifbosini bilmaganlar «Salom qadirli Ahmad” jumlani o’qiy olmaydi. Matinni kodlashtirishning yana bir usuli stenografiya, ya’ni og’zaki nutiqni tez yozish usulidir. U ba’zi so’zlarni yoki jumlalarni bitta belgi bilan ham ifodalaydilar. Uni o’qishni (dekodlash)ni stenografistning o’zi qiladi. Yuqorida keltirilgan misol va tushunchalardan quydagi qoidani keltirib o’tamiz.
Bir xil axborotni (ma’lumotni) kodlashtirish uchun turli usuldan foydalaniladi. Usulni tanlash esa bir qatar sharoitga: kodlashtirish maqsadiga, shartga, bor vositaga bog’liq bo’ladi. Yuqoridagi misollarimizdan og’zaki nutiqni yozishda stenografiya usulini, agar matinni chet elga jo’natishda – ingliz alifbosini va hakozalarni tanlaymiz. Kodlashtirishning yana bir tanlash usuli axborot(ma’lumat)ni qayta ishlashga bog’liq. Masalan, “35” raqamini “o’ttiz besh” deb yozish kerak. Lekin “35*127” ni “o’ttiz besh ko’paytirilgan bir yuz yigirma etti”da ishlash qiyiniroq. Ba’zan, teskarisi “375 so’m” o’rniga “uch yuz etmish besh so’m” deb yozish yaxshiroq. Chunki raqamni o’zgzrtirish osan, lekin mazmun saqlanadi.
Ba’zi bir holatlarda axborot(ma’lumat) matnini sir saqlash kerak bo’ladi. Bu jarayonga shifirlash deyiladi. Shifirlash - bu ham axborotni kodlashtirish bo’lib, faqat u sir saqlanib, sir manba egasiga va manzilga ma’lum bo’ladi. Deshifirlsh shifirlashning teskarisi. Shiferlash usullari bilan kriptografiya fani shug’illanadi.
Texnik vositalarning paydo bo’lishi bilan kodlahtirishning yangi uzatish, saqlash, qayta ishlash g’oyalari yuzaga keldi. Birinchi texnik vosita 1837 yil amerikalik ixtirochi Semyuel Morze tomonidan axborotni masofaga uzatish yaratildi. Telegraf xabarni bir apparatdan ikkinchi apparatga kabel orqali uzatilgan. Xabar qisqa va uzun elektirik signallardan iborat bo’lgan. Bu morze alifbosi de, yuritiladi. Morze alifbosining asosiy xarakterlisi har xil so’zning uzunligiga qarab kod ham har xil uzunlikda bo’ladi. Shuning uchun Morze kodi teng o’lchovli bo’lmagan kod deyiladi. Masalan “E” harfi bir nuqtadan, “Ъ” belgisi 6 ta morze belgisidan iborat.
XIX – asrda frantsuz ixtirochisi Jan Moris Bodo teng o’lchovli telegraf kodini ixtiro qiladi. Unda ikki xil ko’rinishdagi signal (nuqta, chiziqcha; 0 va 1…)bo’lishidan qa’tiy nazar har bir belgi kodi uzunligi 5 ga teng bo’lgan. Bu xolda har bir beshda belgi matinning bitta belgisini bildirgan. Shuning uchun o’rtada bo’sh(probel) kerak bo’lmagan. Bodo axborotni kodlashtirishning ikkilik uslubini texnikada qo’llagan birinch kishi bo’ldi. Hozirgi zamonaviy kompyuterlar ham teng o’lchovli ikkilik kodda ishlaydi. Bunga misol qilib ASCII kodlashtirish jadvalini olish mumkin.
Axborotni kodlashning yana bir eng sodda usuli tartiblangan alifbo usuli bo‘lib, unda alifbodagi harflarni ularning tartibini ko‘rsatuvchi sonlar bilan kodlashdan iborat:

A	B	D	E	F	G	H	I	J	K	L	M	N	O
01	02	03	04	05	06	07	08	09	10	11	12	13	14
P	Q	R	S	T	U	V	X	Y	Z	Ch	O‘	Sh	G‘
15	16	17	18	19	20	21	22	23	24	25	26	27	28

Tartiblangan alifbo usulida har bir harfga 2 ta belgidan iborat kod mos qo‘yilgan. Masalan, «Bugun havo issiq» degan axborot quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:

A	B	V	G	D	J	Z	I	Y	K	L	M	N	E
12	03	16	14	04	25	20	11	31	24	19	07	27	05
O	P	R	S	T	U	F	X	Ch	Sh	Q	H	G‘	O‘
17	08	22	28	10	18	23	29	02	13	21	34	01	06

02 20 06 20 13 07 01 21 14 08 18 18 08 16 Bu usulda tinish belgilari va boshqa kerakli belgilarni ham alohida kodlab, matn yozishda foydalanish mumkin. Alifbo harflarini kodlashning boshqa usullari ham mavjud. Masalan, quyidagi kodlashni qaraymiz:
Bu aralashtirilgan alifbo usuli deyiladi. Havo issiqligi haqidagi yuqoridagi matn bu usulda quyidagi ko‘rinishni oladi:
03 18 14 18 27 34 12 16 17 11 28 28 11 21 Bundan mazkur axborotni yuqorida keltirilgan jadvaldagi ma’lumotlarni bilmasdan turib dekodlash juda murakkab ish ekanligini ko’rish mumkin.


Nazorat savollari
1. Kod va kodlashtirish deb nimaga aytiladi?
2. Shefirlash va deshefirlah deb nimaga aytiladi?
3. Kodlashtirishtirishning maqsadi nima?
4. Kodlashtirish usullari deganda nimani tushinasiz?
4 -mavzu Axboratli jarayon
Reja.

1. 
   Axborotli jarayonlar.
   
2. 
   Axborotni qayta ishlash va uzatish
   

Tayanch tushunchalar: axborot, ob’yekt, jarayon, bo’laklash, birlashtirish, nusxalash, buzish, saqlash, qimmatli, to’liq, ishonchli, tushunarli, qisqa, batafsil, ortiqchalilik, to’plash, uzatish.
Axborotli jarayonlar.
Inson e’tibori yo‘naltirilgan buyum, hodisa, jarayon, amal, xususiyat yoki munosabat ob’yekt deb ataladi. Informatikada narsa, jarayon, moddiy va nomoddiy xususiyatli hodisalar ularning axborot berish xususiyatlaridan kelib chiqib axborot ob’yektlari deb ataladi.
Siz shu yoshgacha hayotdan va maktab yoki kollejlardagi fanlardan ozmi- ko‘pmi axborot oldingiz, keyinchalik foydalana olish uchun ularni daftar va albomlarda matn, chizma yoki rasm ko‘rinishida ifodaladingiz. Axborotlarning ma’lum qismini yodda saqlab qoldingiz, qolganlarini esa daftar, albom yoki kitoblardan foydalanib, kerakli vaqtda xotirangizda qayta tiklay olishingiz mumkin. Olgan axborotlaringiz yillar o‘tishi bilan chuqurlashdi va kengaydi, bir-biri bilan bog‘lanib, narsa yoki jarayonlar haqidagi bilimingizni to‘ldirdi. Endi Siz bu axborotlarni qaysi biri to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri, to‘liq yoki chala ekanligi, qaysi biri qachon va qayerda kerak bo‘lishi, qaysi axborotdan foydalanish mumkin yoki qaysi axborotdan foydalanib bo‘lmasligi haqida o‘z fikringizga egasiz.
Demak, shu kungacha axborot ustida hosil qilish, to‘plash, izlash, saqlash, uzatish, qabul qilish, o‘lchash, ishlatish, qayta ishlash, nusxalash, his etish, eslab qolish, boshqa ko‘rinishga o‘tkazish, tarqatish, bo‘laklarga ajratish, soddalashtirish, birlashtirish, formatlashtirish, kodlash, buzish kabi amallar bilan tanishib bo‘ldingiz. Bilingki, axborotlar ustida bajariladigan amallar bilan bog‘liq barcha jarayonlar axborotli jarayonlar deb ataladi.
Axborotlar ustida kompyuter yordamida bajariladigan amallarning ba’zilari ham sizga tanish. Masalan, axborot hosil qilish (chizish yoki yozish), shakl yoki matnlarni birlashtirish, shakl yoki matnlarni bo ‘laklash, rasm yoki matn ko ‘rinishini 0‘zgartirish, shakl yoki matnlarni nusxalash, rasm yoki hujjatni buzish, rasm yoki hujjatlarni saqlash amallaridan turli-tuman dasturlarda ko‘p foydalangansiz.
Odatda, biror axborot ma’lum bir maqsadda foydalanish uchun eslab qolinadi yoki saqlab qo‘yiladi. Foydalanish maqsadidan kelib chiqadigan bo‘lsak, saqlab qo‘yilishi uchun axborot bizning ba’zi talablarimizga javob berishi shart. Axborotga qo‘yiladigan talablar umumiy mazmuniga ko‘ra birlashtirilsa, ular, asosan, quyidagi muhim uchta xususiyatga ega bo‘lishi lozim:
-ma’lum darajada qimmatli bo‘lishi. Aks holda undan foydalanish ehtiyoji tug‘ilmaydi. Qimmatli axborot vaqt o‘tishi bilan o‘z qimmatini yo‘qotishi mumkin. Masalan, «30-sentyabr kuni tantana o‘tkaziladi» degan axborot 1-noyabrda o‘z qimmatini yo‘qotadi;