rat edi, jamiyatdagi mutanosiblikni bu/adigan nomutanosibl ikka qarshi
kurash edi. Zardushtiylik ta’limoti dastlab
yaratilgan paytda diniy emas,
balki axloqiy qarashlaming majmui sifatida xalq orasiga kirib bordi.
Zardusht yaratgan islohot shundan iboratki, u yakka xudolilik va du-
alistik qarashlaming original birikuvini yaratib, dinda o‘ziga xos tizimni
barpo qildi. Zardushtiylikda eng qiziqarlisi - xohish-iroda erkinligi kon-
sepsiyasi rudiment shaklda tasawur qilinadi.
Axura Mazda (yoki Xo'rmuzd) oliy Xudo sifatida hamma qara-
ma-qarshi kuchlaming yaratuvchisi hisoblanadi.
Ammo uning egizak
o‘g‘illari Spentaman (muqaddaslik Ruhi) va Axriman (yovuzlik Ruhi)
haqiqat (
osha
) va yolg‘on
(do ‘st
yoki
durudj
) o ‘rtasida tanlov qilishla-
riga to‘g‘ri keladi. Ular yaxshi yoki yomon fikrlari, so‘zlari va ishlarida
ana
shu haqiqat va yolg‘onni namoyon qiladilar.16
Axura Mazdada mujassamlashgan ezgulik va yovuzlikni Zardusht
ijtimoiy muammo sifatidagina ilgari surib qolmadi, balki bu muammo
ijtimoiy-siyosiy jarayondan diniy-falsafiy jarayonga aylandi va ilohiy tus
oldi.
“Avesto” va “Oltun yorug‘”da Xo‘rmuzd va Zervon obrazla-
rining umumiyligi.
“Avesto”dagi obrazlar - Xo‘rmuzd obrazi “Oltun
yorug‘”da Budda timsolidan keyin turadigan timsoldir. Bu obraz “Ol
tun
yorug‘”da ham bor. Xo‘rmuzdning “Oltun yorug‘”dagi
yana bir
ismi Kavsikiyadir. Xo‘muzd - to'rt maxaranch tangrilaming rahnamo-
si, to‘rt maxaranch tangrilar esa olamning to‘rt tomoni qo‘riqchilaridir.
Xo‘rmuzd solihlik, poklik, jamiki jonzotlaming homiysi ramzi sifatida
namoyon bo‘ladi.
“Avesto”ning Gohlar qismida Xo‘rmuzd
insoniyatni bu olamning
gunohlaridan poklaydigan kurashchi sifatida namoyon boladi. Shu bois
Zardusht Xo‘rmuzdga tavallo qilib, uning sifatlarini birma-bir bayon qi
ladi: Xo‘rm uzd-bu olamning tanho adolatpeshasi, ilk donishmand, Ezgu
Niyatning otasi, Haqiqatning chinakam yaratuvchisi va h.: “Qachonki
kimsa oshkor yoki pinhon nimanidir so‘rasa, kichik gunohlardan xalos
bolib, ulkan gunohlardan parhyez qilmoqchi bolsa, sen uni o‘zingning
o‘tkir nigohlaring bilan nazorat qil va barchani
Ashah - Haqiqat nurlari
ostida hidoyatga boshla”.
Xo‘rmuzd “Avesto”da qanday vazifa bajarsa, “Oltun yorug‘”da
ham o ‘sha vazifani bajaradi. Har ikkala asarda ham Xo‘rmuzd obrazi
16 Элиаде Мирча. Словарь религий, обрядов и верований.
Москва-Санкт-Петербург, 1997,
141-6.
23
kelib chiqishi jihatidan birdir. Yoki Zervonning vazifasi ham “Oltun
yorug‘”da (Azrua deb nomlanadi) “Avesto”dagi Zervon bilan aynidir.
Masalan, “Oltun yorug‘”da Azrua tangrining maskanida jonzotlar qayta
tug‘ilishi uchun gunohlaridan pushaymon bo‘lib, iltijo qilib, va tavba-ta-
zarru qilib, pok so‘zlar bilan yomon qilmishlarini, kirlarini, iflosliklarini
yuvib, tozalashi kerak (П1 9a). Zervon “son -sanoqsiz olamning xoni”
(Ш
19a),
Zervon tangri podshohlar, xonlar rioya qiladigan Rachashastir
degan qonun bitigini so‘zlagan va bitig holiga keltirgan (VIII 26a). U
Buddadan, no‘m g‘ildiragini aylantiray, maxayana mazhabini jonzotlar-
ga beray, deb iltimos qiladi. Shu xatti-harakatlari orqali Zervon yer yu-
zida solihlikni barpo qilishni, jamiki jonzot bolalarini tinch-omon, shod-
xurram qilishni ko‘zlaydi. Umuman, Zervon tangri “Oltun yorug‘”da
komil jonzotlami yaratadi va ko‘paytiradi.
Mazkur qiyoslardan ma’lum bo'ladiki, “Avesto” va “Oltun yorug1”
o‘rtasidagi muvofiqlik 0 ‘rta Osiyo bilan “Oltun yomg‘”ning
ilk vata-
ni Hindiston o ‘rtasidagi tarixiy aloqalarga ishora qiladi. Ko‘p tarqalgan
nuqtai nazarga ko‘ra, II ming yillikdan oldin 0 ‘rta Osiyodan, xususan,
Amudaryo va Sirdaryo oqimi bo‘ylab joylashgan o‘lkadan tortib, Orol
va Kaspiy dengizlarigacha cho‘zilgan yurtga Hindistonga ariylar qabila
si bostirib kirgan (M. Mayrxofer, LDyakonov, T. Borrau va boshqa ko‘p
sharqshunoslar shu fikrda). Ana shu davrdan boshlab ariylaming alohi
da qabilalari Sharqqa tomon ko‘cha boshlaganlar. Bu ko‘chish milod-
dan oldingi II ming yillik o‘rtalariga to‘g‘ri keladi. Ular 0 ‘rta Osiyodan
Afg‘onistonga, u yerdan Hindikush tog‘lari orqali Hindistonga - hozirgi
Panjob viloyatiga o‘tganlar. Ariy degan nomni Hindistondagi qabilalar
qo‘ygan emas, balki 0 ‘rta Osiyodan borgan qavmlar o ‘zlari bilan birga
olib borganlar. Ariylar “nafaqat harbiy iste’dodi bilan, balki badiiy so‘z
sohasidagi iqtidori bilan ham ajralib turganlar. Bu qabilalaming eng aso
siy xazinasi madhiyalar bo‘lib, kelgusida jamlangan Rigvedalaming aso
sida ana shu madhiyalar yotgan edi”.17 Ariylaming boshqa o‘lkalardan
Hindistonga kirgani to‘g‘risida boshqa fikrlar ham bor, ammo ko‘pchilik
rus va yevropa sharqshunoslari ariylar dunyoning ko‘p tomonlariga 0 ‘rta
Osiyodan tarqalganini tasdiqlaydilar.
“Avesto” va “Oltun yorug‘”da Xo‘rmuzd hamda Zervon obrazla-
rining birligi ulaming ijodkorlari bir xalq ekanini ko‘rsatuvchi bitta da
lil bo‘lsa, ikkinchisi
- Axura Mazda bilan Buddaning, Zardusht bilan
17Еяизаренкоаа Т.Я. “Ригведа” — великое начало индийской литературы и культуры.
“Ригведа” китобида. Москва,’’Наука”, 1989,496-6..
Do'stlaringiz bilan baham: 
