O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

Tangri kulti va uning mifologik mazmuni. 
Tangri (xudo) - turkiy 
mifologiyada keng tarqalgan timsol. U himoyachi, insoniyatni dushman- 
dan, yovuz kuchlardan saqlovchi timsol. Ko‘proq ruhiy ma’noga ega 
bo‘lib, yuqori olamni ifodalaydi. Quyidagi parcha shu ma’no va vazi- 
fani aniq tavsiflaydi: 
“...Tabg'ach qag'anqa y a g ‘i bo'lmis, yag'i bo ‘lip,
itinu yaratinu umaduq, yana ichikmis. Buncha isig kuchig birtukgaru
saqinmati.
“Turk bo ‘dun о ‘lurayin, urug ‘siratayin ”, tip armis, yo ‘qadu
barir armis. Uza turk tangrisi, turk iduq subi yiri ancha timis:
“turk
bo'dun y o ‘q bo'lmazun”, tiyin, “bo ‘dun bo ‘Ichun, tiyin”, qangirn Ilta-
ris qag ‘a n i g о ‘gim Ilbilga qatunig ‘ Tangri to ‘pasinta tutup yo ‘garu
ко ‘turmis arinch. Qangirn qag ‘an yiti yigirmi arin tashiqmis, tashra
yo ‘riyur, tiyin, ku asidip baliqdaqi tag ‘iqmis, tag ‘daqi inmis, tirilip yat-
mis ar bo ‘Imis. Tangri kuch bartuk uchun qangirn qag‘an susi bo ‘ri tag
armis, yag'isi qo ‘ny tag armis, ilgaru, qurig‘aru sulap tirmish...”
(Ktu 
9-12) - ...Tabg‘ach xoqoniga dushman bo‘ldi, dushman bo‘lib, quvilib,
15

---

o‘zini tiklashga umid qilib, yana taslim bo‘libdi. Shuncha mehnatini, 
kuchini sarf etganini andisha qilmay, Tabg‘ach xoqoni “turk xalqini 
o‘Idirayin, urug‘ini qoldirmayin”, der ekan, uni yo'qotib borayotgan 
ekan. Yuqorida turk tangrisi, turkning muqaddas suvi yeri shunday degan 
ekan: “Turk xalqi yo‘q bo‘lmasin”, deb “xalq bo‘lsin”, deb otam Elta- 
rish xoqonni, onam Ilbilga xotunni Tangri tepada tutib, yuqori ko‘targan 
ekan. Otam xoqon o‘n yetti yigiti bilan toqqa chiqib ketgan, tashqarida 
yuribdi, degan xabami eshitib, shahardagi toqqa chiqibdi, tog'dagilar 
pastga tushibdi, yig‘ilib, yetmish jangchi bo‘libdi. Tangri kuch bergani 
uchun, otam xoqonning qo‘shini bo‘riday ekan, dushmani qo‘yday ekan, 
sharqqa, g‘arbga qo‘shin tortgan ekan...
Mazkur parchadagi Tangri so‘zi “xudo” ma’nosida qo‘llangani bois, 
turk xalqining asirlikdan qutulishi, muvaffaqiyatlari, dushman ustidan 
g‘olib kelgani Tangriga, ya’ni xudoga bog‘liq qilib qo‘yilgan. Turk xal­
qini Tangri, shuningdek, yer-suv o‘limdan - yer ostidan qutqarib, yuqo- 
riga - uchinchi qavat olamga ko‘tardi, Eltarish xoqon o‘n yetti yigitni 
butun boshli lashkarga aylantirgan ekan, bu ham Tangrining himoyasi 
ostida bo'ldi. Eltarishning qo‘shinim bo‘riday va dushmanning lashkari- 
ni qo‘yday qilgan ham Tangridir. 
“Xudo”
ma’nosida qo'llangan Tangri 
bilan “osmon” ma’nosida qo‘llangan tangrini bitikoshlar mualliflari juda 
yaxshi farqlaganlar - “ko‘k” so‘zi faqat osmon ma’nosidagi “tangri” 
so‘ziga nisbatan qo‘llangan; “xudo” ma’nosidagi Tangri so‘zi oldidan 
“ko‘k” so‘zi ishlatilmaydi. “Osmon” ma’nosidagi tangrigina qadimgi 
turkiy mifologiyada ota deb tasawur qilingan. Muallif Yo‘llig‘ tigin, qo- 
laversa, jamiki turkiy qavmlar “xudo“ va ’’osmon” ma’nosidagi tangri- 
lami yaxshi farqlaganlar, balki Tangrining xudoga aylangani haqida mif 
bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Zotan, bu bitiktoshlarda “xudo” ma’nosidagi 
Tangri ruhiy ma’no ifodalab, u haqdagi mifologik tasawur saqlangan, 
xolos. Tangri haqida mifga ishora qiladigan bir dalil bor. Bu - Irq bitigi- 
ning birinchi hikoyasidagi Tinsi timsolidir. Tinsi - xitoy podshohining 
unvonidir. Qadimgi turkiy qavmlaming tasawuriga ko‘ra, odam tushida 
Tinsini ko'rsa, hayotda muvaffaqiyatga erishar ekan.
Tangri (xudo)ning qadimgi turkiy mifologiyada, himoyachi vazi- 
fasidan tashqari, yana jazolovchi vazifasi ham bor: 
Tangri ancha timis
irinch: “qan birtim”. (Qaningin) qo‘dip ichikding, ichikdukuchun tang­
ri “o l” timis, arinch, turk bodun olti, alqinti, yo'q bo'lti
(To‘n., 2-3) -
16

---

Tangri shunday degan, shekilli: “xonberdim” . (Xoningni) qo‘yib, taslim 
boMding, taslim bo‘lganing uchun Tangri “o‘l” degan, shekilli, turk xalqi 
o‘ldi, zaiflashdi, yo‘q bo‘ldi.
0 ‘z xonidan yuz o‘girgan turkiy qavmlami Tangri qattiq jazoga 
yo‘liqtirdi - o ‘limga, yo‘qolib ketishga mahkum qildi, ulami shu y o i 
bilan jazoladi.