O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

To‘fon haqidagi mif va uning qadimgi turkiy yodgorliklarida
ko‘rinishlari.Urxun 
bitiktoshlarida Sharqdagi ko‘p xalqlarda tarqal- 
gan To'fon haqidagi mif motiviga ham duch kelamiz. “To‘fon haqidagi 
m if’ning motivi insoniyatni to‘fon orqali qirib tashlash haqida xudolar- 
ning qaroridir. Xudolaming bu qaroriga sabab - insoniyatning gunoh- 
korligidir. Shumerlarda, bobil xalqida To‘fon haqidagi mif deyarli bir. 
Musoning “Ibtido” kitobida To‘fon voqeasi ma’lum. Insoniyatni yer yu- 
zidan qirib tashlash uchun vosita faqat suv emas, boshqa vositalar ham 
boiishi mumkm. Masalan, “Avesto”da qahraton qish Sharq mifologiya- 
sidagi to‘fon singari vazifani bajaradi - Xo‘rmuzd yaqinlashib kelayot- 
gan qattiq sovuq yer yuzida jamiki tirik jonzotni qirib tashlashi haqida 
Yimani ogohlantiradi. Haqiqatan, Yima bir uy qurib saqlab qolgan nabo- 
tot va hayvonot namunalaridan boshqa jamiki jnzotlami va o‘simliklami 
sovuq qirib tashlaydi. “Avesto”da bu qirg‘inning sababi nima? Zardusht 
aytadiki, Yimaning gunohkorligi tufayli insoniyat abadiy yashash huqu- 
qidan mahrum bo‘ldi, Odam ato va Momo Havoning gunohkorligi tufay­
li insoniyat abadiy yashash huquqidan mahrum bo‘lganiday.
Xuddi shu singari mifning motivini Kul tigin bitikoshida ko‘rish 
mumkin. Bilga xoqon turkiy qavmlarga nasihat qilar ekan, davlat- 
ning yo‘q bo‘lib ketishiga ulaming o‘zlarini sababchi qilib ko‘rsatadi,
А", Алмати, 2005, 44-48-бетлар.
14

---

shu bilan birga, Tangri (xudo va osmon) ulammg qilgan gunohlari -
boshboshdoqlik, xoqonlaming yo‘l-yo‘riqlariga itoat qilmaganlari va 
о‘zboshimchaliklari uchun jazolaganiga ham ishora qiladi: 
Turk о ‘g ‘uz
baglari boduni asiding! Uza tangri basmasar, asra yir talinmasar, turk
bo ‘dun, ilingin, to ‘rungin kim artati?
(Ktu 22) - Ey turk o‘g‘uz beklari, 
xalqi, eshiting! Yuqorida osmonbosmagan bo‘lsa, pastda yer yorilmagan 
bo‘lsa, ey turki xalqi, davlatingni, qonun-qoidalaringni kim yo‘q qildi?
Mazkur mif ham, turkiy qavmlar qilgan gunohlari evaziga xudolar 
(Tangri, yer) tomonidan jazolangan degan, xulosaga olib keladi. Sharq 
xalqlaridagi umumiy motiv - insoniyat qilgang gunohlari uchun xudolar 
tomonidan jazolanishi voqeasi o‘zaro ta’sir orqali yuz bergan bo‘lishi 
mumkin.
Irq bitigida kosmogonik mifning bu turdagi ko'rinishi yaxshi saq- 
langan: “ 
Yuqoriga tuman tushdi, pastda chang ko'tarildi. Qush bolasi
yurib yo ‘lidan adashdi, kiyik bolasi yugurib yo ‘lidan adashdi. Odam
bolasi yurib yo ‘lidan adashdi. Yana Tangri sharofati bilan uchinchi
yilda butunlay eson-omon ko'rishdilar, juda xursand bo'lar, sevinar
der. Shunday bilinglar: yaxshidir bu”
(Ib.15). Qush bolasining yo‘ldan 
adashuviga, kiyik bolasining yo'ldan adashuviga va insonning yo‘lidan 
adashuviga sabab gunohkorligidir. Bu mif bo‘lgani uchun tafsilotlar ba- 
yon qilinmagan. Albatta, Tangri tomonidan jazolanishi aniq. Gunohdan 
qaytganlari uchun Tangri ularga marhamat qilgan.