O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Flazm tizimining o'rganish usullari. Eksperimental usullar.
0 ‘tk ir tajribalar.
0 ‘tk ir ta jrib a nark o z o stid ag i h ay v o n lard a 
o ‘tkaziladi. 0 ‘tkir tajriba butun organizmda yoki ajratib olingan to ‘qima, 
a ’zo yoki hujayralarda o ‘tkazilishi mumkin.
Surunkali tajriba usullari.
Bu usulda hayvon jarrohlik y o i i bilan 
tayyorlanadi, ayrim sohaga naychalar o ‘tkazish, hazm bezlarning 
y o ila rin i tashqariga chiqarib qo‘yish va h.k. Hayvonlar sog‘aygandan 
so ‘ng ularda tajriba o ‘tkaziladi.
339

---

V .A .Basov (1842) itla r m e ’d asiga fistu la q o ‘ygati. I.P.Pavlov 
laboratoriyasida V.Basov fistulasi qo‘yilgan itlarda ezofagotamiya usuli 
qo‘llanilgan va ularda «yolg‘on ovqatlantirish» tajribalari o ‘tkazilgan 
vatoza shira yig‘ib olingan. M e’dasidan m e’dacha ajratib olingan itlarda 
ham toza shira ajratib olingan. I.Pavlov usuli b o ‘yicha m e’dacha ajratib 
o lish G a y d e n g a y n u s u lid a n in n e rv a ts iy a s i sa q la n g a n lig i b ila n
farqlanadi. Jarrohlik y o ‘li bilan ichakning bir qism ini ajratib olish va 
uning bir uchi
(Tiri usuli) yoki har ikkala uchi (Tiri-Velle usuli) tashqariga chiqarilib 
teriga tiqib qo‘yiladi.
S o iak va m e’da osti bezlari chiqaruv yo‘llarini, o‘t yo‘llarini tashqariga 
chiqarib teriga tiqib q o ‘yish holatlari keng qoilaniladi.
O d a m la rd a hazm fa o liy a tin i о 'rganish. S e k re to r ja r a y o n in i
о ‘rganish.
S o ia k ajralishini bir necha usulda o ‘rganish mumkin.
O g'iz chayqab yuborilgandan s o ‘ng tupukni y ig 'ib olish.
Bunda 
har xil bezlardan ajralgan aralash s o ia k , ovqat q o ld ig i y ig ila d i va 
bunda so ia k n in g hajm ini tu g ‘ri aniqlab b o im a y d i. Shuning uchun 
ham ikkinchi usul Leshli-Krasnogorskiy kapsulasi yordamida toza so ia k
y ig ‘ib olinadi.
Odamlarda 
me ’da, me ’da osti bezi, ingichka ichaklar shira ajratish
va 
o 't ajralish
faoliyatini zondli va zondsiz usullarda o ‘rganish mumkin.
Zondli usulda shira miqdorini, uning tarkibidagi elektrolitlar, fermentlar 
miqdorini va rN kattaligini aniqlash mumkin. Sekresiya stimulyatorlari hazm 
yoiigayoki parenteral yuboriladi. Ularning ta’sir mexanizmini bilgan holda 
shira ajralish o‘zgarishi sababini aniqlash mumkin.
Zondsiz usulda iste’mol qilingan moddalarga ta ’sir mahsul natijasida 
hosil b o ig a n moddalami qon va siydikdagi miqdorini aniqlash. Masalan, 
m e’dada kislota m e’yorda ajralayotganida indikator qonda va siydikda 
tezda paydo b o ia d i, aks holda indikator qon va siydikda um um an 
boim asligi yoki sekin paydo b o iis h i mumkin.
74-rasm. Me’daga fistul 
qo'yilgan ezofagotomiy,
qilingan it. «Yolg'oi 
ovqatlantirish» tajribasi
340

---

Zondsiz usulda shuningdek hazm bezlarining funksional holatini qon 
va siydikdagi gidrolitik fermentlar miqdorini aniqlash orqali ham o‘rganish 
mumkin.
Qondagi gidrolizga uchramagan oziqli moddalar miqdoriga qarab ham 
hazm bezlarining shira ajratish holati haqida xulosa qilish mumkin.
Rediotelemetrik usulda hazm y o iid a g i har xil axborotlarni (m: rN) 
o'rganish mumkin.
M otor fa o liy a tn i о ‘rganish.
C haynashni (m astik atsio g rafiy a - 
c h a y n a sh ja ra y o n in i y o z ib o lish ), y u tish n i (re n tg e n o g ra fik va 
ballonografik usullarda) o‘rganish mumkin. M e’da va ichakning motor 
faoliyatini zondli va zondsiz usullarda o ‘rganish mumkin.
Zondli usulda rezinali balloncha va yozib oluvchi moslama yordamida 
o ‘rganiladi. Zondsiz usulda radiotelemetrik bosimni sezuvchi radiopilyula 
yordam ida o‘rganiladi. M e’daning m otor faoliyatini elektrogastrografik 
usulda ham o ‘rganish mumkin. Bunda m e’daning qisqarayotgan silliq 
muskulidagi sekin potensiallari qorinning oldingi devoridan yozib olinadi. 
Bu usuldan ingichka va yo‘g ‘on ichaklar m otor faoliyatini o ‘rganishda 
ham foydalanish mumkin.
Q izilo ‘ngach, m e’da, ichak, o ‘t pufagi va o ‘t y o ‘llari harakati 
re n tg e n q o n tra st m o d d ad an fo y d alan ib re n tg e n o g ra fik o ‘rg an ish
am aliyotidakeng qo‘llaniladi.
Hazm a ’zolari m otor faoliyatini oziqli moddani m e’dadan ichakka 
evakuatsiya qilish tezligini va ichakdagi harakat tezligini o ‘rganish orqali 
ham aniqlash mumkin.
H azm ja r a y o n i b o sh q a rilish in in g um um iy tarzi.
H azm tizim i 
jarayonlari (shira ajralishi, m otorikasi va so‘rilishi) m urakkab nerv va 
gum oral m exanizm lar yordam ida boshqarilib turiladi. H azm tizim i 
boshkarilishi m arkaziy reflektor, gumoral va mahalliy mexanizmlardan 
iborat. H azm tizim in in g y u qori qism i asosan m arkaziy reflek to r 
m e x a n iz m la ri y o r d a m id a b o s h q a r ila d i. O g ‘ iz b o ‘s h l i g ‘ id a n
u z o q la s h g a n sari bu m e x a n iz m n in g t a ’siri k a m a y ib g u m o ra l 
m exanizm lar salm og‘i ortib boradi. M e ’da, m e ’da osti bezi, o ‘t hosil 
b o ‘ lis h v a c h iq a r ilis h f a o l i y a t l a r i g a g u m o ra l b o s h q a r ilis h
m exanizm larinng ta ’siri kuchli b o ‘ladi. Ingichka va y o ‘gon ichaklar 
faoliyatini boshqarilishida m ahalliy (m exanik va kim yoviy ta ’sirlar) 
m exanizm lam ing ahamiyati kattadir.
Oziqli m odda turgan sohasiga va undan quyi qism iga hazmning 
sekretor va m otor faoliyatini kuchaytiradi. Oral sohaga (yuqoriga 
y o ‘nalishda) esa u tormozlovchi ta ’sir qiladi.
341

---

H az m y o ‘li d e v o rid a jo y la s h g a n m e x a n o -, x e m o -, o sm o -, 
termoreseptorlardan miyaning intra-va ekstramural gangliyalariga, orqa 
va bosh miyalarga afferent impulslar yuboriladi. Bu soha neytronlaridan 
efferent vegetativ tolalar orqali im puslar hazm tizim ining effektor 
hujayralari: glandulotsitlar, miotsitlar va enterotsitlarga boradi. Hazm 
j arayoni vegatativ nerv tizimining simpatik, parasimpatik va metasimpatik 
qismlari orqali boshqarilib turiladi. Metasimpatik qismi nerv to‘plamlaridan 
iborat bo‘lib, hazm tizimini boshqarishda auerbax va meysner to ‘plamlari 
katta ahamiyatga ega.
Simpatik tizimining preganglionar nerv tolalari oxiridan- atsetilxolin, 
e n k e fa lin , n e y ro te n z in ; p o s ts in a p tik to la la rid a n - n o ra d re n a lin , 
atsetilxolin, VIP; parasim patik preganglioner neyronlardan-atsetilxolin 
va enkefalin; postganglionar nerv tolasidan-atsetilxolin, enkefalin, VIP 
lar ajraladi. M e’da va ichak sohasida, shuningdek gastrin, somatostatin, 
R-substansiya, xolesistokininlar ham m ediator vazifasini o ‘taydilar. 
Oshqozon-ichak tizim i faoliyatini xolinergik neyronlar kuchaytiradi, 
adrenergik tolalar-tormozlaydi.
Hazm faoliyatini gum oral boshqarishda 
gastrointestinal gormon
lam ing ahamiyati katta. Bu m oddalar m e’da, o ‘n ikki barmoqli ichak, 
m e’da osti bezi shilliq qavatlari endokrin hujayralaridan ishlab chiqariladi. 
Bu hujayralar aminlami qamrab olib ulami karboqsillash xossasiga qarab 
APUD-tizimi
deb ataladi. Bu m oddalarning ayrimlari neyronlarda hosil 
b o ia d i va neyrotransm itter vazifasini o ‘taydilar. G astrointestinal 
gormonlar shira ajratish, motor, so‘rilish, trofik jarayonlarni, boshqaruvchi 
peptidlam i ajralishini boshqaradi va umumiy ta ’sir ko‘rsatadi: modda 
almashinuvi, yurak-qon-tomir tizimi, endokrin tizimi faoliyatlariga ta ’sir 
qiladi.
Og ‘iz bo ‘sh lig ‘idagi hazm.
Hazm og‘iz bo‘shlig‘idan boshlanadi, bu 
yerda oziqli m oddalar mexanik va kimyoviy ishlovdan o‘tadi. M exanik 
ishlov-oziq moddalarning maydalanishi, ularning so ia k bilan namlanishi 
va ovqat luqmasining hosil qilishidan iborat. Kimyoviy ish lo v -so iak
tarkibidagi fermentlar ta ‘sirida oziq moddalarning gidrolizga uchrashidir. 
O g‘iz bo‘shlig‘iga uch ju ft katta s o ia k bezlarining: quloq oldi, ja g ‘ osti, 
til osti va tilning yuzasida, tanglay va lunj shilliq qavatida joylashgan 
k o ‘p mayda s o ia k bezlarining chiqaruv y o ila ri ochilgan. Quloq oldi va 
tilning yon yuzasida joylashgan bezlar shirasi-seroz (oqsil)-ya’ni suv, 
oqsil va tuzlardan iborat. Tilning o ‘zagida, qattiq vayum shoq tanglayda 
joylashgan s o ia k shilimshiq b o iib juda ko‘p mutsin saqlaydi. Jag‘ osti 
va til osti bezlar aralash harakterga ega.