O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

335

---

73-rasm. 
Hazm yo‘lida ovqatli moddalami bosqichma-bosqich ishlovdan 
o'tkazilishi va shira ajralishi.
336

---

Hazm tizimining funksiyalari. Oshqozon-ichak yo ‘li
qizilo'ngach, 
m e’da, ingichka va y o ‘g ‘on ichaklardan iborat b o iib naysimon tuzilishga 
ega, hazm tizimining bir qismini tashkil qiladi. Bu sohada oziqli moddalar 
m exanik va kimyoviy ishlovdan o ‘tadi va so‘riladi.
Hazm tizimining shira ajratish faoliyati. Shira ajratish
hujayra ichi 
jarayoni b o iib , hujayra ichiga tushgan moddalardan shira hosil b o ia d i 
va u bez hujayralardan ajralib chiqadi. Shira bez hujayralaming chiqaruv 
y o ila ri orqali hazm b o ‘shlig‘iga ajraladi.
Hazm bezlari shirasi tarkibidagi gidrolitik fermentlar ta ’sirida ovqatli 
m oddalar gidrolizga uchraydi, elektrolitlar gidrolitik jarayon uchun 
optimal rN ni yaratib beradi, shilimshik moddalar, bakteriotsid moddalar, 
immunoglobulinlar himoya vazifasini o ‘taydi.
H azm b e z la rid a n sh ira a jra lis h i nerv, g u m o ra l v a p a ra k rin
m exanizm lari yordam ida boshqarilib turiladi. E ferent nerv, ularning 
m ediatorlari, gorm onlar va fiziologik faol m oddalar, glandulotsitlar 
reseptorlariga va hujayra ichi ja ray o n ig a k o ‘rsatgan t a ’siriga qarab 
shira ajralishini q o ‘zg ‘atishi yoki torm ozlashi m umkin. B ezlarni shira 
ajratish faoliyati ularning qon bilan te ’m inlanish darajasiga b o g iiq . 
Shira miqdori bir vaqtda faol holdagi bez hujayralari miqdoriga b o g iiq . 
B ezlar h ar xil tarkibda shira ajratuvchi glandulotsitlardan tashkil 
topgan va o ‘ziga xos boshqaruv tizim iga ega. Bezdan ajralayotgan 
sh ira m iq d o ri v a ta rk ib i is te ’m ol q ilin a y o tg a n o v q at ta rk ib ig a
m oslashgan holda b o ia d i.
Parasim patik xolinergik neyronlari hazm bezlari shira ajratishini 
tezlashtiradi.
S im p a tik n e y ro n la r e sa h u ja y ra m e m b ra n a s id a g i 
6 -
v a
b
- 
adrenareseptorlar turiga b o g iiq holda shira ajralishini tom iozlaydi va 
tro fik t a ’sir k o ‘rsatad i. B e z la rd a n l4sh ira a jra lish ig a sh u n in g d ek
gastrointestinal boshqam vchi peptidlar ham ta ’sir k o ‘rsatadi.
H azm tizim in in g m o to r fa o liy a ti.
H azm ja ra y o n in in g ham m a 
bosqichlarida motor yoki harakat faoliyati amalga oshiriladi. Hazm y o iid a
ixtiyoriy va ixtiyorsiz, makrova mikromotor foaliyatlar namoyon b o iad i. 
M otor faoliyati hazm y o iin in g har xil sohasida ovqatli moddani qabul 
qilish, chaynash, yutish, m e ’dada oziqning ushlab turilishi, m e’dadan 
ichakka oziqli m oddalarning o ‘tkazilishi, o ‘t pufagining qisqarishi va 
b o ‘shashishi, xim usning ichak b o ‘ylab harakati, ingichka ichakdan 
y o ‘gon ichakka x im u sn in g o ‘tish i, sfin k te rla rn in g q isq a rish i va 
b o ‘shashishi, y o ‘g ‘on ichak harakati, kalning shakllanishi, defekasiya- 
barchasi hazm tizimining motor faoliyati natijasidir.
337

---

Hazm bezlarining chiqaruv y o ‘li tarangliligi va peristaltik harakati 
hazm shiralarining chiqarilishini ta’minlaydi.
Hazmyo‘llari motor faoliyatini boshqarilishida miogen mexanizmlari, periferik 
(intra-va ekstramural) va markaziy nerv tizimlarining ahamiyati kattadir.
Parasimpatik ta’sir natijasida hazm yo‘lining motor faoliyati kuchayadi, 
lekin adashgan nerv tarkibida motorikani kuchaytiruvchi va tormozlovchi 
tolalar mavjud. Simpatik ta’sir asosan motor faoliyatini susaytiradi. Nerv, 
gormonal va paragormonal ta ’sirlar bir a ’zo va bir necha a ’zolar o ‘rtasida 
tizim lararo ta ’sir k o ‘rsatadilar. M asalan, o ‘t ajralishi o ‘t pufagining 
qisqarishi va oddiy sfinkterining b o ‘shashi, m e’dadan ovqatni o ‘n ikki 
barm oqli ichakka evakuatsiya qilinishi, m e’daning antral qismining 
qisqarishi va pilorik sohani bo‘shashi natijasida amalga oshiriladi.