O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

So'rilish. So'rilish-
oziqli m oddalar tarkibiy qismini hazm y o ‘lidan 
ichki muhitga, qon va limfaga tashilishidir. So‘rilgan modda organizmga 
yetkazib beriladi va to ‘qima m odda alm ashinuvida ishlatiladi. O g‘iz 
b o ‘sh lig ‘idan k arb o n su v lar s o ‘lak б -am ilazasi t a ’sirid a dekstrin, 
maltooligosaxarid va maltozagacha parchalanadi. Og‘iz bo‘shlig‘ida qisqa 
vaqt davomida bo‘lganligi tufayli oziqli modda deyarli so‘rilmaydi. Lekin 
ayrim dorivor m oddalar og‘iz bo‘shlig‘ida tezda so‘riladi va bundan 
tibbiyotda foydalaniladi.
M e’dada oz miqdorda aminokislotalar, glyukoza biroz ko‘proq suv 
va unda erigan mineral moddalar, ko‘p miqdorda alkogol so‘riladi.
Oziqli moddalam ing asosiy qismi, suv, elektrolitlam ing so‘rilishi 
ingichka ichakda amalga oshiriladi. So‘rilish, u amalga oshirilayotgan 
yuza k attalig ig a b o g ‘liq. Ingichka ichakda so 'rilis h yuzasi katta. 
Odamlarda ingichka ichak yuzasi shilliq qavatidagi burmalar, vorsinka 
va mikrovorsinkalar hisobiga 300-500 marta kattalashgan. Ingichka ichak 
shilliq qavatining
1 
mm2 yuzasiga 30-40 vorsinkalar to ‘g ‘ri keladi, har bir enterotsit 
1700-4000 mikrovorsinkalarga ega. Ichak epiteliysining 1 mm2 yuzasiga 
50-100 mln mikrovorsinkalar to ‘g ‘ri keladi. Mikrovorsinkalar glikokaliks 
qavati bilan qoplangan.
Har xil moddalaming so‘rilishi turli mexanizmlar yordamida amalga 
oshiriladi.
M akrom olekulalarni so ‘rilishi
fagotsitoz va pinotsitozlar orqali 
am alga oshiriladi. Bu m exanizm lar 
endotsitozga
xos. Endotsitoz bilan 
hujayra ichi hazmi bog‘liq holda bo‘ladi, lekin ayrim moddalar endotsitoz 
orqali hujayraga kirib, undan 
ekzotsitoz
orqali hujayra oraliq b o ‘shliqqa 
chiqadi. Bunday tashilish 
transsitoz
deb ataladi. Bu m exanizm orqali
338

---

immunoglobulinlar, vitaminlar, fermentlar va boshqa moddalar ichakdan 
qonga o ‘tadi. Chaqaloqlarda transsitoz mexanizmi orqali ona suti oqsili 
tashiladi.
Ayrim m oddalar tashilishi hujayra oraliq b o ‘shlig‘i orqali amalga 
oshirilishi mumkin. Bunday tashilish
persobsiya
deyiladi. Bu mexanizm 
yordamida qisman suv, elektrolitlar, hamda oqsillar (antitela, allergenlar, 
fermentlar) va bakteriyalar o ‘tadilar.
Mikromolekulalar so ‘rilishida
uch xil tashilish mexanizmlari ishtirok 
etadi: 
p a ssiv tashish, osonlashgan diffuziya
va 
fa o l tashish.
Passiv 
tashish diffuziya, osmos va filtratsiyalardan iborat. 
Osonlashgan diffuziya
maxsus tashuvchilar yordamida energiya sarfisiz amalga oshiriladi. 
Faol
tashish
moddalar elektrokimyoviy va qonsentratsion gradiyentiga qarshi, 
energiya sarfi bilan va maxsus tashish tizimi (hujayra pardasi kanallari, 
tashuvchilar) ishtirokida amalga oshiriladi.
S o‘rilish tezligi ichakdagi m oddalar xossalariga b o g iiq . Neytral 
izo to n ik m uhitda, ichakdagi bosim o rtganda so ‘rilish tezlashadi. 
Shuningdek, vorsinka va m ikrovorsinkalarning harakati so ‘rilishni 
tezlashtiradi.
Y o‘gon ichakda k o ‘p m iqdorda suv va oz m iqdorda glyukoza, 
aminokislotalar va boshqa m oddalar so‘riladi.
Inkretor yo ki ichki sekresiya
faoliyati - deyilganda hazm tizim ida 
oshqozon-ichak y o ila la ri faoliyatini boshqarishda ishtirok etuvchi bir 
qator gormonlami ishlab chiqarilishi tushuniladi. Bularga gastrin, sekretin, 
xolitsistokinin-pankreozimin, motilin va boshqalar kiradi.
Ekskretor fa o liya t i-meVdhoWzm
natijasida hosil b o ig a n m oddalar 
(m ochevina, am m iak, o ‘t pigm entlari) suv, organizm ga tashqaridan 
tushgan og‘ir m etal tuzlari, dorivor m oddalam i hazm bezlari tomonidan 
oshqozon-ichak y o iig a va u yerdan tashqariga chiqarib yuborilishidir.
Oshqozon-ichak y o ila ri hazmdan tashqari - suv-tuz almashinuvida, 
m ahalliy immunitetda, gemopoez, fibrinoliz va boshqa faoliyatlarda 
ishtirok etadi.