O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Chaynash.
Oziq moddalar o g iz bo‘shlig‘iga qattiq b o iak ch alar yoki 
har xil darajadagi suyuqlik holatida tushishi mumkin. Oziq modda holatiga 
qarab o g iz bo‘sh!ig‘ida mexanik va kimyoviy ishlovdan o‘tkaziladi yoki 
darhol vutib yuboriladi. Yuqorigi va pastki qator tishlar yordam ida oziq 
m oddani m exanik p archalanishi 
chaynash
deb ataladi. C haynash 
chaynov, shilliq va til muskullari qisqarishi orqali amalga oshiriladi.
O g iz bo‘shlig‘idagi reseptorlardan impulslar uch shoxli nerv orqali 
u z u n c h o q m iy a g a, u y e rd a n k o ‘ru v d u m b o g ig a va b o sh m iy a 
p o ‘stlo g ‘iga boradi. Chaynashni boshqarishda uzunchoq m iyaning 
harakatlantiruvchi yadrolari, qizil yadro, qora modda, p o ‘stloq osti va 
pustloq tuzulmalari ishtirok etadilar. Chaynashni boshqarishda ishtirok 
etadigan neyronlar to ‘plami 
chaynash markazi
deb ataladi.U yerdan 
uch shoxli nerv orqali chaynash muskullariga impulslar boradi va ular 
yordam ida ja g ‘ yuqoriga, -pagtga, oldinga, -orqaga va yon tomonlarga 
harakatlanadi. Til, lunj va lab m uskullari yordam ida ovqat luqmasi 
harakatlantiriladi va chaynash yuzasida ushlab turiladi. Chaynashni 
boshqarishda chaynov m uskullari va tishlar reseptorlaridan borgan 
impulslar ham katta ahamiyat kasb etadi.
346

---

Chaynash quyidagi davrlardan iborat: tinch davri, ovqat luqmasini 
og‘izga kiritish, tusmollash (chamalash), asosiy davr, ovqat luqmasini 
yutishga tayyorlash davri.
I-tinch davri, II-ovqat luqmasini og'izga kiritish, III-tusmollash
(chamalash), IV-chaynashning asosiy davri, V-ovqat luqmasini yutishga
tayyorlash davri.
Yutish.
O ziqm oddani og‘iz b o ‘shlig‘id an m e’daga 
o‘\kaziYxshiyutish
jarayoni
orqali amalga oshiriladi. Yutish reflektor harakat b o ‘lib og‘iz, 
halqum va kizilo‘ngach davrlaridan iborat.
Og ‘iz davri (ixtiyoriy)-
ovqat luqmasi til bilan qattik tanglayga bosiladi 
va tilning o ‘rta qismidagi muskullar harakati natijasida sekin asta luqma 
til o ‘zagiga siljitiladi. Bu yerda ovqat luqmasi yumshoq tanglay, til o ‘zagi 
va xalqum orqa devori mexanoreseptorlarini qitiqlaydi. Bu reseptorlardan 
qo‘zgalish uch shoxli, til halkum va hikkildoqning yuqori nervlarining 
afferent tolalari orqali yutish markazi uzunchoq miyaga boradi. U yerdan 
uch shoxli, til osti, til xalqum va adashgan nervlar efferent tolalari orqali 
kelgan impulslar yutishda ishtirok etadigan m uskullarga keladi.
Halqum davrida (tez ixtiyorsiz)
yum shoq tanglayni va xiqildoqni 
ko‘taruvchi muskullar qisqarishi hisobiga burun va nafas yo‘llari berqiladi.
Nafas markazi uzunchoq miyada nafas markazi yonida joylashgan va 
u bilan payvasta (resiprok) munosabatda bo‘ladi. Shuning uchun ham 
yutinayotgan paytda nafas to ‘xtaydi. Tilning harakati bilan ovqat luqmasi 
halqumga surib tushiriladi. Bu yerda luqmani halqumga tushishiga ta ’sir 
qiluvchi asosiy omil o g ‘iz b o ‘shlig‘i va halqum dagi bosim lar bilan 
farqlanadi. Luqm a halqum ga tushishi bilan uning kirish sohasidagi 
m uskullar qisqaradi. Luqmani qizilo‘ngachga surib yuboradi. Bu yerda 
ham h a lq u m v a q iz ilo ‘n g a e h o ‘rta sid a g i b o sim la r farq i a so siy
harakatlantiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi.
Yutishdan oldin h halqum-qizilo‘ngach sfinkteri yopiq b o ‘ladi, yutish 
davrida xalqumda bosim 45 mm simob ustunigacha ko‘tariladi, sfmkter 
ochiladi va luqm a qizilo‘ngachning boshlang‘ich sohasiga tushadi, bu 
yerdagi bosim 30mm simob ustunidan ortmaydi. -
347

---