X
MODDA VA ENERGIYA ALMASHINUVI
Tirik organizmdagi har qanday jarayonlar
energiya ajralishi bilan
kechadi. Energiya ajralishi organizmning ish bajara olishidan dalolat beradi.
Energiyalaming xossalarini va tizimda ularning o'zgarishini fizikaning
maxsus b o iim i
termodinamika
o‘rganadi. A trof muhitdan shartli ravishda
ajratib olingan m avjudotlar m ajm ui
term odinam ik tizim
deyiladi.
Termodinamik tizimni
alohida, yopiq
va
ochiq
turlarga boiadilar. Alohida
yoki ajratib olingan tizim ga kiruvchilarning
energiya va m assasi
o ‘zgarmaydi, ular atrof-muhit bilan modda va energiya almashmaydilar.
Yopiq tizim da atrof-m uhit bilan energiya almashadilar, lekin m odda
almashmaydilar, shuning uchun ularning massasi doimiy o ‘zgarmas holda
b o ia d i. Ochiq tizimda esa atrof-muhit bilan ham modda, ham energiyasi
almashinuvi sodir etiladi. Termodinamika nuqtai nazaridan tirik organizmlar
ochiq termodinamik tizimga kiradilar, chunki ular hayoti davomida tashqi
muhit bilan tinimsiz modda va energiya almashinuvida boiadilar.
Termodinamikaning birinchi qonuniga
asosan energiya bir turdan
ikkinchi turga aylanishi mumkin, lekin y o ‘qolmaydi.
Termodinamikaning
ikkinchi qonuniga
m uvofiq energiyaning barcha
turi oxirida issiqlik
energiyasiga aylanadi va materiya tarkibida tartibsizlik vujudga keladi.
Tizimning tartibsizlik darajasi
entropiya
deb ataladi. Bu qonunga asosan,
yopiq tizim ichida entropiya ortib beradi va foydali energiya (ya’ni ish
bajarishda foydalaniladigan energiya) kamayib boradi. Entropiyaning
ortishi kimyoviy energiyani issiqlik energiyasiga aylanishiga olib keladi,
natijada tirik organizm tarkibiy va funksional holatini tutib turish uchun
yangi energiya manbai ovqat iste’mol qilishi zarur b o ia d i.
Modda va energiya almashinuvi
tirik organizmda modda va energiya
o ‘zgarishini organizm va tashqi muhit o ‘rtasida m odda va energiya
alm ashinuvini ta ’m inlovchi fizik-kim yoviy
va fiziologik jarayonlar
majmuidir. Tirik organizmdagi modda almashinuvi tashqi muhitdan har
xil moddalarning tashishi, o ‘zgarishi, ularning hayot faoliyati uchun
ishlatish va hosil b o ig a n chiqindi m oddalam i
tashqariga chiqarib
yuborishdan iborat.
O rg a n iz m d a g i b a rc h a m o d d a v a e n e rg iy a o ‘z g a r is h la rin i
umumlashtirib-weta&o&w (modda almashinuvi) deb nomlangan. Bu
о ‘zgarishlar hujayra darajasida metabolizm y o ila ri deb ataluvchi ketma-
ket keluvchi murakkab reaksiyalardan iborat. Bu reaksiyalar genetik va
361
kimyoviy mexanizmlar yordamida boshqarilib turiladi. M etabolizm ikki
qarama-qarshi y o ‘nalgan va bir-biri bilan b o g iiq b o ig a n anabolizm
(assimilyatsiya) vakatabolizm (dissimilyatsiya) jarayonlaridan iborat.
^Anabolizm-
hujayra, to'qim a va a ’zolar tarkibidagi organik moddalar
biosintezijarayonlari majmuidir. U organizmda o‘sish, rivojlanish, biologik
tarkibini yangilash, energiyani to ‘plash (m akroergikbogiam i sintezlash)
jarayonlarini ta ’minlaydi. Anabolizm oziq m oddalar tarkibiga tushgan
molekulalarini boshqa murakkab molekulalarga kimyoviy o‘zgartirishdan
iborat. M asalan, a m in o k islo talarn i h u jay ra
g en e tik ap p aratid ag i
ko‘rsatmaga asosan sintezlanayotgan hujayra oqsillari tarkibiga kiritish.
K atabolizrn-тж аккаЪ
m o lek u lalarn in g sodda m oddalargacha
parchalanishi, ularning bir qismini biosintezga asos qilib olinishi va
boshqa qismining esa oxirgi mahsulotlargacha parchalanishi va energiya
ajratishi jarayonlarining m ajm uidan iborat.
M etabolizm natijasida
quyidagi oxirgi m ahsulotlar hosil b o ia d i: suv (odamlarda bir kunda
taxminan 350 ml), karbonat angidrit (230 ml/min), is gazi (0,007 ml/min),
mochevina (bir kunda 30 g cha), azot saqlovchi boshqa m oddalar (bir
kunda taxminan 6 g ).
Katabolizm natijasida oziq moddalar molekulalaridan energiya ajralib
chiqadi va organizm ehtiyoji uchun sarflanadi. Masalan, ovqat tarkibida
tushgan oqsillar am inokislotalargacha parchalanadi va aminokislotalar
oksidlanib CO, va H20 gacha parchalanadi, bu jarayon energiya ajralishi
bilan kuzatiladi.
A n a b o liz m v a k a ta b o liz m ja r a y o n la ri o rg a n iz m d a d in am ik
m uvozanatda b o ia d i. K atabolizm dan anabolizm ning
ustun turishi
organizmning o ‘sishi, to'qim a massasining ortishiga olib kelsa, katabolik
jarayonlarustunligi esa to‘qima tarkibini qisman boiish-boim asligi inson
yoshiga (bolalarda anabolizm ustunlik qiladi, katta yoshdagi odamlarda
m uvozanatli holat va keksalarda katabolizm ustunligi kuzatiladi),
s o g io m lik holatiga, organizm ning jism o n iy yoki psixoem otsional
zo ‘riqishiga b o g iiq .
Do'stlaringiz bilan baham: 
