O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

kimyoviy
term oregulyatsiya
deb ataladi. G om oyoterm organizm lar kim yoviy 
termoregulyatsiya orqali tanada issiqlik hosil qilishni keskin (3-5 marta) 
orttirishi mumkin.
K im yoviy term oregulyatsiyada q o ‘shim cha issiqlik hosil qilish 
muskullarning faoliyatini o‘zgartirish - qisqaruvchi issiqlik ishlab chiqarish 
va boshqa m anbaiarda issiqlik ishlab chiqarish orqali amalga oshadi.
M uskullarda qo‘shimcha issiqlik ishlab chiqarish ularning tonusini 
o ‘zgartirishi va qaltirashi orqali sodir bo iad i. Gomoyoterm organizmlarga 
sovuq ta ’sir qilganda skelet muskullarida nisbatan kuchsiz elektr faolligi 
kuzatiladi. Ayni vaqtda organizmning kislorod iste’moli ham ortadi. Buni 
muskullarning «termoregulyatsiyaviy tonusi» deb ataladi. Odamlarda 
olib borilgan kuzatishlarda ham skelet muskullarida elektr faolligining 
ortishi kislorod iste’molini kuchayishi bilan namoyon b o ia d i.
Organizmga sovuq ta ’siri kuchaysa «termoregulyatsiyaviy qaltirash» 
yuzaga keladi. Organizmda «qaltirash» vaqtida skelet muskullarining
374

---

elektr faolligi 3-4 m artaga ortadi. «Termoregulyatsiyaviy tonus» va 
«qaltirash» vaqtida sarflanayotgan energiya hisobiga issiqlik ajralib 
chiqadi.
Qisqarishsiz issiqlik ishlab chiqarishda issiqlik manbai b o iib qo‘ng‘ir 
y o g ‘ to 'q im a s i h iso b la n a d i. B u t o ‘q im a k ic h ik su t e m izu v ch i 
hayvonlardagina b o im asd an , qishda uyquga ketuvchi va chaqaloqlarda 
ham b o ia d i. U asosan tananing b o ‘yin qismida va kuraklar orasida 
joylashgan b o iad i. qo‘ng‘iry o g ‘ to ‘qimasida boshqayog‘ to ‘qimalariga 
qaraganda m ito x o n d riy alar k o ‘p b o ia d i. B u o ‘z n a v b atid a y o g ‘ 
kislotalarini qo‘ng‘ir yog1 to'qim asida oksidlanishini tezlatadi. Natijada 
issiqlik k o ‘p hosil b o ia d i.
Shunday qilib gomoyoterm organizmlar tashqi m uhit harorati va 
o ‘zin in g tan a h aro ra tid a n k elib ch iq ib k im y o v iy y o k i fizik av iy
term oregulyatsiya jarayonlarini ishga tushirish hisobiga o ‘zining tana 
haroratining doimiyligini saqlaydi.
Tana harorati doimiyligini saqlashning markaziy mexanizmi.
Tana 
haroratining doimiyligini saqlashda ishtirok etuvchi nerv markazlari 
g ip o ta la m u sd a jo y la sh g a n . Issiq lik n i ta n a d a n c h iq arib ta sh la sh
jara y o n la ri o ld in g i gip o talam u s tom o n id an bo sh q arilad i. Tanada 
qo‘ shimcha issiqlik hosil qilish jarayonlarini boshqarish orqa gipotolamus 
tomonidan amalga oshadi.
Tana harorati, harorat gomeostazi tushunchalari birmuncha mavhum 
tushunchalardir. Shu sababli tana haroratining doimiyligini saqlashda 
tananing qaysi qismidagi harorat asos qilib olinishi hozirgacha aniq emas.
Tana harorati doimiyligi yoki gomoyotermiyani faqat organizmning chuqur 
to‘qimalaridagina ta‘minlay oladi. Yuza joylashgan to‘qimalarda harorat 
sezilarli darajada o‘zgarib turadi. Shu sababli organizmni shartli ravishda 
«yadro» va «po‘stloq» qismlarga boiinadi. Bu iboralaming shartliligi 
shundaki, organizm issiq muhitda shunday holatga yetadiki «po‘stloq» 
deganda faqat terini tushunish kerak boiadi. Organizmni uzoq vaqt sovuq 
muhitda ushlab turilsa, gavda to‘qimalari, q o i va oyoqda joylashgan barcha 
to‘qimalaming harorati shu qadar pastlaydiki «yadro» tushunchasini faqat 
miya va ichki a’zolarga nisbatan ishlatish mumkin. Shu sababli tana harorati 
iborasini faqat «yadro» ga nisbatan ishlatish mumkin.
Tananing turli qismlari, hattoki ichki a’zolaming ayrim joylari harorati 
orasida ham sezilarli farq mavjud.
M asalan: odam ning m arkaziy to ‘qim alari harorati bilan yuza 
joylashgan to ‘qimalari orasidan farq 10°C ni tashkil qiladi. Miyaning 
o ‘zida ham, miya o ‘zagi bilan po‘stlog‘i orasida 1°C farq mavjud.
375

---

Tana haroratining sutka davomida yil fasllariga qarab o‘zgarib turishi 
kuzatilgan.
Odamning tana harorati 0,5°-l°C darajasida sutka davomida o ‘zgarib 
turishi mumkin.
Eng past tana harorati taxm inan ertalab soat 4 da, eng yuqori harorat 
soat 16-18 da kuzatiladi.