O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Siydikning quyuqlashish mexanizmlari.
Issiq qonli hayvonlarning 
bu y rag i k o n g a n isb ata n yu q o ri k o n se n tra tsiy ali siy d ik ch iq arish
xususiyatiga ega. Buning sababini buyraklar turli qismlarini burib teskari 
oqish mexanizmi bilan izohlash mumkin. Suv muvozanati holatiga qarab, 
buyraklar goh suyuq, goh quyuq siydik ajratishi mumkin. Bu jarayonda 
nefronning barcha qismlari m a g iz modda tomirlari hujayralararo suyuqlik 
ishtirok etadi.
B urib teskari oqizuvchi sistem aning ishlash m ohiyati shundan 
iboratki, Genie q o v uzlogining ikki qismi-tushuvchi va k o iarilu v ch i 
qismlari bir-biroviga jips taqalib, bir butun mexanizm sifatida ishlaydi. 
Q ovuzloqning tushuvchi (proksim al) qism idagi epiteliy faqat suvni 
o ‘tkazadi-yu, natriy ionlarini oikazm aydi. K oiariluvchi (distal) qismdagi 
epiteliy esa faqat natriy ionlarini faol reabsorbsiya qila oladi, y a ’ni 
kanalcha siydigidan buyrakning to ‘qima suyuqligiga o ik a z a oladi, lekin 
ayni vaqtda suvni kanalchalardan to ‘qima suyuqligiga oikazm aydi.
Siydik genie q o v u z lo g in in g tu sh u v ch i (pro k sim al) qism idan 
o ia y o tg an d a suv to ‘qima suyuqligiga o ig a n i tufayli siydik asta-sekin 
quyuqlashadi. To‘qima suyuqligiga suv o iish i passiv protsessdir, buning 
sababi shuki, qovuzloqning proksim al qism i yonidagi distal qismi 
e p iteliy si n atriy io n larin i aktiv re ab so rb siy a q iladi, y a ’ni ularni 
kanalchalardan to ‘qim a suyuqligiga (interstitsial suyuqlikka) o ik a zad i; 
to'qim a suyuqligiga o ig a n natriy ionlari bu yerda suv molekulalarini 
distal kanalchadan emas, balki proksimal kanalchadan tortib oladi.
390

---

Suvning proksimal kanalchadan to ‘qima suyuqligiga chiqishi sababli 
bu kanalchada siydik tobora quyuqlanadi va qovuzloq cho‘qqisida 
k o ‘proq konsentrlanib qoladi. Siydik yuqori konsentratsiyali b o iib
qolgani tufayli distal qismidagi natriy ionlari to ‘qima suyuqligiga o ia d i, 
chunki distal kanalcha devorlari suvni oikazm aydi, lekin natriy ionlarini 
aktiv reabsorbsiya qiladi. Qovuzioqning distal kanalchasidan natriy 
ionlarining to ‘qim a su y u q lig ig a o iis h i o ‘z navbatida bu suyuqlikning 
o s m o tik b o s im in i o s h ir a d i, b u n in g n a tija s id a e sa , y u q o r id a
k o isa tilg a n id e k , suv proksim al kanalchadan to ‘qim a su y u q lig ig a
chiqadi. Shunday qilib, proksimal kanalchada suvning siydikdan to ‘qima 
su y u q lig ig a o iis h tufayli distal kanalchada natriy reabsorbsiyalanadi, 
natriyning reabsorbsiya kanalchadan suvning to ‘qim a s u y u q lig ig a
chiqishiga sabab b o iad i. Bu ikkala protsess birga o ia d i. Natriy siydikdan 
to ‘qima su yuqligiga chiqishi sababli qovuzloq cho‘qqisidagi gipertonik 
siydik keyinchalik Genie qovuzlogining distal kanalchasi oxirida qon 
plazm asiga nisbatan izotonik va hatto gipotonik b o iib qoladi.
Qovuzioqning turli yerlarida yonm a-yon yotgan proksimal va distal 
kanalchalardagi siydikning osmotik bosimi juda kam farq qiladi. Kanalcha 
atrofidagi to ‘qima suyuqligining osmotik bosimi proksimal va distal 
kanalchalam ing shu qismidagi siydikning osmotik bosim iga taxminan 
baravar keladi.
Proksimal kanalchada suv so iilg an id an , siydikning osmotik bosimi 
asta-sekin oshib boradi, distal kanalchada esa natriy reabsorbsiyasi 
tufayli siydikning osmotik bosimi shuga yarasha sekin-asta pasayadi. 
Shunday qilib, proksim al (yoki distal) kanalchaning qo‘shni ikki qismi 
orasidagi osmotik bosim lar farqi uncha katta emas.Qovuzloq b o ‘ylab 
esa bosimning bu kichik farqlari qanalchalaming har bir qismida qo‘shilib 
boradi va qovuzioqning b o sh lan g ich (yoki oxirgi) qismi bilan cho‘qqisi 
orasida bosim ning ju d a katta farqini (gradiyentini) vujdga keltiradi. 
Q onga n isb a ta n iz o to n ik b o i g a n b ir tala y siy d ik q o v u zio q n in g
b o s h la n g ic h q ism ig a y i g i l i s h i n i t a ’k id lab o i i s h zarur. G enie 
q o v u z lo g id a siydik k o ‘plab suv va natriyni y o ‘qotadi va qovuzloqdan 
ancha kam siydik oqib chiqadi, bu siydik qon plazm asiga nisbatan yana 
izotonik, hatto gipotonik b o ia d i. Shunday qilib, qovuzloq ko‘p miqdorda 
suv va natriy ionlarini reabsorbsiyalovchi konsentratsion mexanizm
s if a tid a is h la y d i. T e x n ik a d a q a n d a y b o i m a s i n m o d d a la r 
konsentratsiyasini katta tafovut qildirish zarur b o ig a n d a boya tasvir 
etilganiga o ‘xshash