100 g vaznli qadoq tosh bosib tursa, shu bosim sezgisini kuchaytirish
uchun 3 g vaznli qadoq tosh qo‘shish kerak. Terini 200 g vaznli qadoq
tosh
bosayotgan b o is a , bosim oshganligining minimal sezgisi kelib
chiqishi uchun 6 g vaznli qadoq tosh qo'shish kerak, teriga 600 g vaznli
qadoq tosh ta ’sir etayotgan b o is a , 18 g yuk qo‘shiladi. Veber aniqlagan
b ogian ish n i quyidagi tenglama bilan ifodalash mumkin:
bu yerda ./-ta ’sirot, z lJ - ta ’sirotning o ‘sishi it-d o im iy miqdor.
GFexren sezgi ta ’sirot kuchiga b o g iiq ekanligini qo'shimcha tekshirib
va olingan m aium otlarni matematik tahlil qilib, Veber qonunini bir oz
boshqacharoq ifodalaydigan ushbu formulani chiqardi:
E=6 - log J + b
bu yerda Ye-sezgi miqdori, J-ta’sirot miqdori, a va b doimiy miqdorlar.
Shunday qilib,
Fexner formulasiga muvofiq, sezgi ta ’sirot kuchining
logarifmiga proporsional ravishda olib boradi.
Signallarni о ‘tkazish va о ‘zgartirish.
Sensor tizim da signallarni
o ‘zgartirish va oikazish jarayonlari bosh miyani oliy boiim lariga shunday
muhim axborotni olib boradiki, u yerda tez va
aniq axborotning tahlili
amalga oshadi. Signallarni o'zgartirish shartli ravishda ikki turga boiinadi:
fazoviy va vaqtga nisbatan. Fazoviy o‘zgartirishlar ichida signallaming
turli qismlarini bir biriga nisbatan o ‘zgarishi muhim o‘rin tutadi. K o‘ruv
va somatosensor tizimni po‘stloq b o iim id a, signallaming miqyosi yoki
nisbatini o ‘zgartirish k o ‘proq uchraydi. Masalan, to ‘r pardada ozgina
joyni egallagan markaziy chuqurcha miya po‘stlog‘idagi k o iu v sohasiga
to ‘r pardaning ancha katta b o ig an chet qismidan ko‘proq joyga impulslar
yetkazadi. Axborotni vaqtga nisbatan o ‘zgartirilishi reseptorlam ing
u y g ‘u n ritm d a g i to n ik im p u lsa tsiy a sin i b o sq ic h li,
d a sta la n g a n
impulsatsiyaga aylantirishdan iborat b o ia d i. Keragidan ortiq axborotlarni
chegaralash va muhimini ajratib o ik a z ish axborotlar o‘zgartirilishining
yana bir turidir. B unga torayuvchi voronkada ikkinchi darajadagi
axborotlarni ajrata boshlanishi misol b o iish i mumkin. Katta reseptiv
sohadan yuzaga chiqadigan va uzoq vaqt davom etadigan impulslarni
ham uzluksiz ravishda sensor markazga o ik a z ish shart emas. Masalan,
taktil reseptorlar o g ir kiyim kiyganda va yechilganda kuchli qo‘zg‘aladi
va rag‘bat ta ’siri boshlanishi va tugashi to ‘g ‘risida axborot beradi. Bu
xildagi miyaga o ik azu v ch i axborot hajmini kamaytirish boshqa sensor
tizimlarida ham uchraydi.
405
Ikkinchi darajadagi axborotlarni sensor
tizim ining periferik va
oik azu v ch i qismlarida tahlil qilib, yuqori markazlarga o ‘tkazmasligi bu
markazlarni ortiqcha ishdan halos qiladi.
Axborotlarni kodlash.
Reseptorlar berilayotgan turli ko‘rinishdagi
ta’sirotlami sensor tizimning po‘stloq markazi qabul qilib olishi uchun uni
miyaga mukammal va «tushunarli» b o ig a n nerv impulslariga aylantirishi
kerak.
Kodlash
deb axborotlarni m aiu m qoidalarga asoslanib o‘zgartirilishi,
y a’ni shartli shaklga aylantirilishi tushuniladi. Ta’sirotlami kodlashda, eng
avvalo, rag‘batning bor-yo‘qligi belgilanishi kerak. Bu vazifani odamda
analizatorlarning po‘stloq osti qismidagi on-va off-neyronlari bajaradi.
Masalan, ko‘ruv analizatorlarida y orugiik paydo boiishini (on-neyronlar)
va y o ru g iik yo‘qolishini (off-neyronlar) qayd qiladigan yoki y o ru g iik
paydo b o iganida va yo‘qolganida qo‘zg‘aladigan on-, off neyronlar bor.
Kodlash jarayonida faqat reseptorlar emas, balki sensor tizim zanjirining
keyingi xalqalari ham ishtirok etadi.
Tashqi ta ’sirotlami saralash va kodlash birinchi galda, reseptorlaming
tuzilish xususiyatlarini, ularning m a iu m ra g ‘batni
qabul qilishga
ix tiso sla sh g a n lig in i t a ’m in lay d i. M asalan , nurni qabul q ilish g a
moslashgan k o iu v analizatori tovushga nisbatan befarq.
Shunday b o is a ham, barcha neyronlarning
harakat potensiallari
deyarli bir xil b o is a , qanday qilib markazlar turli tabiatli ta ’sirotlaming
farqini bir-biridan ajratadi, degan savol tu g ilish i tayin. M aium ki, tabiati
bir b o ig a n ta ’sirlovchilarni qabul qiladigan reseptorlarda ham o ‘ziga
xos farq bor. Demak, sensor tizim ta’sirlaming turli belgilarini tahlil qilishda
bir xil reseptorlardan emas, balki bir necha xil reseptorlardan markazga
kelgan axborotlar inobatga olinadi.
Kodlashning keng tarqalgan muhim usuli impulslarni boylam lar
shaklida vujudga keltirish va har qaysi boylam da impulslar soni va
joylashish tartibini o ‘zgartirishdan iborat. Bunday kodlash ta ’sirlovchi
xossalari to ‘g ‘risidagi axborotni boylamdagi impulslar soniga, boylamlar
o raligidagi masofaga, impulslarni boylamning bosh qismida, o ‘rtasida
yoki oxirida zichroq b o iish ig a b o g ia b sensor markazga yetkazilishini
ta’minlaydi.
*>-
Do'stlaringiz bilan baham: 
