O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Sensor tizim larning o 'za ro aloqasi.
Sensor tizim larning o ‘zaro 
aloqasi spinal, retikulyar, talamik va po‘stloq darajasida yuzaga chiqadi. 
Ayniqsa signallar integratsiyasi retikulyar formatsiyada ro ‘y beradi. Bosh 
miya p o ‘st!og‘ida oliy tartibli signallar integratsiyasi amalga oshiriladi. 
Po'stloq neyronlarini k o ‘plab nospesifik va sensor tizimlar bilan b o ig a n
aloqasi har xil kombinatsiyalangan signallarga javob bera olish imkonini
408

---

tu g ‘diradi. Ayniqsa bu xususiyat miya katta yarim sharlari assotsiativ 
b o iim id ag i nerv hujayralarida yaqqol nam oyon b o ia d i. Ular yuqori 
plastiklik xossasiga ega b o iib , bu narsa doimo yangi obrazlami tanishida 
yordam beradi.
Bosh m iya p o ‘stlog‘idagi sensoraro (kross-m odal) o ‘zaro aloqa 
«dunyo karta»-sining shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Sensor tizimning xususiy fiziologiyasi
Ко ‘ruv tizimi (analizatori).
K o‘ruv sensor tizimi boshqa analizatorlar 
orasida muhim ahannyat kasB ^tadi. Chunki bu tizim m iyaga tashqi 
muhitdan tushgan axborotlam ing 90% ini yetkazadi. 
Ко ‘rish -
k o ‘p 
b o ‘g ‘inli jarayon b o iib , k o ‘ruv obrazining shakllanishi va aks ettirilgan 
n u rla rn i t o ‘r p a rd a g a an iq p ro y e k s iy a la s h d a n b o s h la n a d i v a 
analizatom ing p o ‘stloq markazida к о ‘ruv doirasida qanday j ism borligi 
to ‘g ‘risida xulosa chiqarish bilan tugaydi.
Ко ‘zning optik tizimi tuzilishi va funksiyasi.
K o‘z olmasi sharsimon 
shaklga ega b o iib , chap va o‘ng, past va tepada harakat qiluvchi jism lam i 
ko‘rish uchun ko‘zni turli tomonlarga harakatlanishini ta ’minlaydi. Ko‘zga 
kiradigan y o ru g iik nurlari to ‘r pardaga tushishdan oldin nur sindiruvchi 
bir necha yuzalar - shox parda, gavhar va shishasimon tananing oldingi 
va orqa yuzalaridan o ia d i. Nurlam ing bosib o ig a n y o i i shox parda, 
gavhar va shishasimon tana yuzasining nur siridirish k o isatkichlariga 
va egrilik radiusiga b o g iiq . K o‘z optik tizimining nur sindiruvchi kuchi 
dioptriyalar bilan ifodalanadi. (D) Bir dioptriya (D)-fokus masofasi 100 
sm b o ig a n linzaning nur sindiruvchi kuchidir. Nur sindiruvchi kuch 
oshganda fokus masofasi kamayadi. Fokus masofasi 50 sm b o ig a n d a 
linzaning nur sindiruvchi kuchi 2 D ga, fokus masofasi 25 sm b o ig a n d a
nur sindiruvchi kuch 4 D ga teng va hokazo.
К о ‘zning optik tizimida shox parda, gavhar va shishasimon tananing 
oldingi va orqa yuzasi har qaysi num i turlicha sindiradi. Agar bu nur 
sinishlarining barchasi e ’tiborga olinsa, k o ‘zning optik tizimini talqin 
qilish ju d a m urakkablashib ketadi. Shuni e ’tib o rg a olib m asalani 
soddalashtirish uchun nurlar k o ‘zning optik tizim idan o ‘tish jarayonida 
bir marta sinadi, deb faraz qilinadi. K o‘zning optik tizim i narsalam ing 
kichraygan va teskari aniq tasvirini to ‘r pardada hosil qiladi. Uzoqdagi 
narsalarga qaralganda k o ‘z optik tizim ining nur sindirish kuchi 59 
dioptriya atrofida, yaqindagi narsalarga qaralganda 70,5 dioptriyaga teng 
b o ia d i. Buning sababi shuki, uzoqdagi narsalardan kelayotgan nurlar 
ko‘zga parallel tushadi va ularni to ‘r pardaga fokuslash uchun kuchli 
sindirish zaruriyati b o im ay d i. Yaqin masofadagi jism dan k o ‘zga tarqoq
409

---

nurlar tushadi. Ulami to ‘r pardaga fokuslash uchun kuchli sindirish kerak. 
Bu narsaga gavham ing qabariqligini oshirish y o i i bilan erishiladi.
SMshasimon tana
Ko'ruv nervi-
Ofchngi kamera 
Orqangl kamera-
Sklera _ _ _ _ _ _ _
(oq parda)
Qon tomir parda
Kiprikfi fans
... Gavhar
parda