Sensor tizimlarda dekodlash, masalan, tovush reseptorlardan impuls
shaklida m arkazga yetib kelganda yana tovushga aylanm aydi. Bu
tizim larda detektorlanish
sodir b o ia d i, y a ’ni ta ’sirlovchining ayrim
belgilari tahlil qilinadi va ularning biologik ahamiyati baholanadi. Bu
tahlilni maxsus ixtisoslashgan detektor neyronlar bajaradi.
Obrazni tanish.
Bu sensor tizim ning oxirgi va o ‘ta m urakkab
operatsiyasidir. Bu jarayon obrazning sinflanishi bilan davom etib, uni
oldin uchratgan va tanish bulgan ob’ektlarning qaysi biriga mansubligini
a n iq la sh d a n ib o ratd ir. S en so r tiz im n in g o liy b o i i m i , n ey ro n -
detektorlardan qabul qilingan ta ’sirlardan «obraz» ni yaratadi vaxotirada
saqlanayotgan boshqa obrazlar bilan solishtiradi.
O brazni tanish, organizm ning qaysi o b ’ekt
yoki vaziyat bilan
uchrashgani to ‘g ‘risida xulosa qilish bilan tugaydi, y a ’ni oldimizda kim
yoki nima turganini, kimning ovozini eshitayotganimizni, qanday hid
yoki ta’m sezayotganimizni idrok etish imkoniyatini yaratib beradi.
Obrazni tanish signalning o ‘zgarishiga b o g iik b o im ag an holda ro ‘y
beradi. Masalan, k o iu v maydonida predmetni qanday yoritilganligi,
rangi, o ic h a m i, joylashuvi turlicha b o iish ig a
qaramasdan ishonchli
tarzda obrazni taniy olamiz.
Sensor tizimda axborotlarni qayta ishlash mexanizmlari.
Sensor
tizimda axborotlarni qayta ishlanishida qo‘zg‘atuvchi va tormozlovchi
neyronlar orasidagi o ‘zaro b o g ian ish jarayonlari yotadi. Q o‘z g ‘atuvchi
o ‘zaro b o g ia n is h jarayoni negizida shu narsa yotadiki, m arkazga
intiluvchi har bir akson yuqorida joylashgan sensor tizimni bir necha
neyronlari bilan aloqa hosil qiladi, bulam ing har biri oldingi qavatdagi
hujayralardan bir nechtasidan signal oladi.
Bir neyronga signallarni olib keluvchi reseptorlar majmuasiga
reseptor
maydoni
deb ataladi.
Reseptiv maydon qo‘shni neyronlar tomonidan qisman berkiladi.
Sensor tizimdagi bunday bogianish nerv turi degan tuzilmani hosil qiladi.
B un d ay tu r y o rd a m id a sen so r tiz im n i k u c h siz
sig n a lla rg a ham
sezuvchanligi ortadi, bundan tashqari o ‘zgaruvchan tashqi m uhitga
moslashuvini ta ’minlaydi.
Sensor tizim tormozlovchi axborotlarni qayta ishlashida odatda, har
b ir q o ‘z g ‘a tu v c h i s e n s o r n e y ro n to rm o z lo v c h i in te rn e y ro n n i
faollashtiradi. Interneyron o ‘z navbatida eng qo‘zg‘algan elementning
impulsatsiyasini b o ‘g ‘ib qo‘yadi (ketma - ketyoki qaytar tormozlanish)
yo k i shu q a v a td a g i q o ‘s h n isin i to rm o z la y d i (y o n yo k i la te ra l
tormozlanish). Bu tormozlanishning kuchi
qanchalik katta b o is a , unga
407
yaqin q o 'sh n i hujay ralarg a nisbatan shunchalik birinchi elem ent
qo‘zg‘alganligi yuqori b o iad i.
Sensor tizimning moslashishi (adaptatsiyasi).
Sensor tizim organizm
ehtiyojiga ham da tashqi m uhit sharoiti o ‘zgarishiga qarab o ‘zining
hususiyatlarini o ‘zgartira oladi.
Sensor adaptatsiya -
bu sensor tizimning
um um iy xossasi b o iib , uzoq vaqt m obaynida berilgan ta ’sirotlarga
m o s la s h is h i tu s h u n ila d i. A d a p ta ts iy a -s e n s o r tiz im n i a b s o ly u t
sezuvchanligining kamayishi va differensial sezuvchanligining ortishi
bilan namoyon b o ia d i. Sub’ektiv olib qaralganda, doimiy berilayotgan
t a ’siro tg a m o slash ish i y o tad i (m asalan, odatiy
k iy im larn i te rig a
berayotgan doimiy bosimini sezmaymiz).
M oslanish jarayonlari reseptorlardan boshlanib, asta-sekin sensor
tiz im n in g b a rc h a n e y ro n la rin i q a m ra b o la d i. V e stib u lo - va
propreoreseptorlarda moslashish jarayoni juda kuchsiz namoyon b o iad i.
Ushbu jarayonning rivojlanish tezligiga k o i a barcha reseptorlar
tez va sekin m oslashuvchi reseptorlarga b o iin a d i. Tez m oslashuvchi
r e s e p to r la r d a m o s la s h is h y u z b e rg a n d a n s o ‘n g t a ’s ir lo v c h i
to ‘g ‘risidagi axborotlarni bosh m iyaga um um an j o ‘natm aydi,
sekin
m oslashuvchi reseptorlardan esa axborot kuchsizlangan k o iin is h d a
uzatilib turiladi.
Doimiy ta ’sirlovchi ta ’siri tugashi bilanoq sensor tizimning absolyut
sezuvchanligi qayta tiklanadi.
Sensor m oslashishda sensor tizim ning afferent idorasi m uhim
aham iyat kasb etadi. E fferent idora etish yuqori b o iim la rn i past
b o iim la rg a ta ’sir etishi bilan nam oyon b o ia d i. Sensor tizim holati
retikulyar formatsiya tomonidan ham nazorat qilinadi.
Sensor tizimda
efferent ta ’sirlar asosan torm ozlovchi xarakterga ega b o iib , bu o ‘z
navbatida ularning sezuvchanligini kam ayishiga olib keladi, ham da
afferent signallar oqimini ham kamaytiradi. Reseptorlarga yoki sensor
tizimning biror qavatiga keluvchi efferent neyronlarning umumiy soni
odatda, shu qavatga kelayotgan afferent neyronlarning umumiy sonidan
k o ‘p marotaba ozdir. Bu sensor tizim afferent nazorat bilan ta ’minlangani
holda uning tarqoq va keng tarmoqli harakterini ham k o isa tib beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
