O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Turli sharoitda ter ajralishi.
Badanning biror jo y id a yoki butun 
badanda ter ajralishini kuzatmoq uchun odatda ter bezlari sekresiyasini 
kuchaytirishga harakat qilinadi.
O dam larda ter ajralishini V .L.M inorning yod-kraxm al usulida 
tekshiriladi. Bu usulda teriga yodning spirtli eritmasi surtiladi. Spirt 
b u g ia n ib ketgach quruq, ozgina moy surtilgan teriga kraxmal sepiladi. 
K raxm al quruq ekan, yod unga ta ’sir etm aydi, biroq badan terlay 
boshlashi bilan kraxmal ter bilan ho‘llanib, yod ta’sirida ko‘k tusga kiradi.
Ter ajralishini tekshirish uchun terining elektr qarshiligini aniqlash 
usuli ham qoilaniladi. Bu usul shunga asoslanganki, badan terlayotgan 
vaqtda terining elektr qarshiligi kamayadi va badan ter bilan qancha tez 
h o i b o is a , terining elektr qarshiligi o ‘shancha ko‘p kamayadi.
Tashqi muhit harorati yuqori bo‘lgan sharoitda ter ajralishi kuchayadi. 
Tekshiriluvchi kishi havo harorati 50-60° b o ig a n maxsus kamerada 1,5 
soat turganda 2,5 1 ter ajralgan. Gavda haroratini oshiruvchi boshqa 
omillar ta ’sirida ham ter ajralishi kuchayadi, masalan, jadal jism oniy ish 
vaqtida moddalar almashinuvi kuchayganidan, issiqlik ko‘p hosil b o iad i. 
Organizmga ko‘p miqdorda suyuqlik kirgandan keyin ham ter ko‘p ajraladi. 
Ayniqsa issiq ichimliklar ichilgandan so‘ng te rk o ‘p chiqadi. Organizmda 
suv kamayganda, masalan, ich ketganda ter kam chiqadi. Organizmdagi 
suv muvozanatini boshqarib turishda ter bezlarining qatnashuvini shu 
omillar isbot etadi.
K o‘pincha ruhiy qo‘zg‘alish, emotsional holatlar - jah l chiqish, 
q o iq u v , o g iiq d a badandan ter chiqadi. «Q oiqqanidan sovuq terbosdi» 
degan ibora shu bilan tushuntiriladi (sovuq ter deyilishiga sabab shuki, 
ter chiqishi bilan bir vaqtda tomirlar torayadi, natijada teri qonni kam olib 
soviydi). Bosh miya katta yarim sharlari p o ‘stlog‘i ter ajratilishiga ta ’sir 
k o is a ta olishi shundan k o iin ib turipti.
Ter b e z la r in in g in n e r v a ts iy a s i va sh u b e zla r fa o liy a tin in g
boshqarilishi.
Ter bezlarining sekretor nervlari simpatik nervlardir.
Badanning har bir qismidagi ter bezlari orqa miyaning muayyan 
segmentidan innervatsiya oladi. Odamda ter bezlarini innervatsiyalovchi
398

---

orqa miya simpatik yadrolarning joylashishi orqa miyaning turli qismlari 
jarohatlanganda o ‘rganilgan. Bosh, b o ‘yindagi va ko‘krak qafasining 
yuqori qismidagi ter bezlarining sekretor nervlarining yadrolari orqa 
m iyaning oxirgi bo‘yin segmenti bilan 6-ko‘krak segmenti orasida; 
qoilardagi ter bezlari nervlarining yadrolari 5- va 7-ko‘krak segmentlari 
orasida; oyoqlardagi ter bezlari nervlarining yadrolari esa oxirgi ko‘krak 
segmentlari bilan yuqori bel segmentlarida joylashgan.
S im p a tik n e r v la r s h ik a s tla n g a c h , y u q o ri h a ro ra t t a ’sirid a
boshlangan terlash terining sim patik innervatsiyadan maxrum b o ig a n
(desim patizatsiyalangan) qism ida butunlay to ‘xtaydi. B o ‘yinning 
sim patik tugunlari bir tom ondan olib tashlangach, M inor sinam asi 
q o ‘yilsa, tashqi muhit harorati yuqori sharoitda b o ig a n kishi yuzining 
b ir y arm id an aslo te r chiqm ay q o ‘y g an lig i (
a n g id ro z
), y u zn in g
sim patik nervlar saqlangan ikkinchi yarm i esa norm al terlayverishi 
bilinadi.
Ter bezlarining nervlari anatomik jihatdan simpatik nerv tizimiga 
mansub b o is a ham, ularning ter bezlaridagi oxirlari parasimpatik nerv 
oxirlari kabi xolinergik b o iad i, y a’ni qo‘zg‘alganda atsetilxolin chiqaradi.
Ter b e z la rig a in n erv atsiy a b erad ig an sim p atik tu g u n la r olib 
tashlangandan so‘ng ham odam emotsional holatlarda terlayveradi.
Ter ajralishining spinal (orqa miyadagi) m arkazlaridan tashqari, 
uzunchoq m iyada asosiy markazi bor, bu markaz esa o ‘z navbatida 
moddalar almashinuvining gipotalamusdagi oliy vegetativ markazlari bilan 
b o g ia n g a n . Yuqorida k o is a tilg a n id e k , ter ajralish ig a bosh m iya 
p o ‘stlog‘i ham ta ’sir k o ‘rsatib turadi.
Ter refleks y o ii bilan ajraladi. Atrofdagi muhitning yuqori harorati 
ta ’sir etgandateridagi issiq sezuvchi nerv oxirlarining qo‘zg‘alishi tufayli 
ter ajralish refleksi paydo b oiadi. Badanning kichik bir joyi, masalan, bir 
q o ii isitilsa, q o id ag i ter bezlaridangina emas, balki butun badanning ter 
bezlaridan ter chiqadi. Ter ajralish refleksida qo‘zg‘alish badanning faqat 
biron qismiga innervatsiya beradigan segmenti doirasida tarqalibgina 
qolmay, balki boshqa segm entlar doirasida ham tarqalishi shundan 
ko‘rinibturibdi.
Teri yo g ‘i va sut chiqishi
Yog' bezlari.
Yog‘ bezlaridan chiqadigan picha yog‘ badandan terga 
aralashib ketadi. Teri y o g i uni yumshatadi va soch (yoki jun) ni moylaydi. 
Teri y o g ‘ chiqayotgan vaqtda suyuq b o iib , tez quyiladi. Teri y o g i 
asosan n ey tral y o g ia r d a n iborat. Teri y o g ‘i k islo ta la r t a ’sirid a 
parchalanadi, ayni vaqtda g ‘alati hidli yog‘ kislotalari hosil b o ia d i.

---

Yog‘ bezlarining ko‘pchiligi soch(yokijun)yaqinigajoylashgan; ularning 
yog‘ chiqarish y o ilari soch (jun) xaltasiga ochiladi. Yog‘ bezlari 
golokrin
bezlardm
b o iib , bularning faoliyati bez hujayralarining yemirilishiga 
bogMangan. Yog‘ bezlari parda bilan qoplangan sershox haltalarga o‘xshaydi; 
bu haltalarning devori ko‘p qavatli epiteliydan tuzilgan. Bu epiteliy o‘sgan 
sayin, hujayralari bez y o iig a tobora yaqin borib, yog‘ga aylanadi va halok 
boiadi. Yog‘ bezlari simpatik nervlardan innervatsiya oladi.
Sut bezlari. Sut ajralishi. Ona suti
oqsillar (1,5 %), y o g ia r (4,5 %), 
uglevodlar (6,5 %), А, В, C, D vitaminlari, mineral moddalar (Ca, Mg, P va 
hokazo —0,3 %) va 87 % suvdan iborat. Sutda bakteritsid m oddalar va 
antitelolar bor. Emadigan bolada sust immunitetni shu antitelolar vujudga 
keltiradi.
Sut oqsillari
- kazein, laktoalbumin va laktoglobulinda organizmga 
zarur ham m a am inokislotalar kerakli nisbatda b o ia d i. Sut oqsillari 
borligidan, shuningdek sut oqsillari oson o ‘zlashtirilganidan, g ‘oyat 
qimmatli ovqat hisoblanadi. Ammo sutda temir moddasi kam, shuning 
uchun u uzoq vaqt birdan-bir ovqat b o ia olmaydi.
Sut ayollar jinsiy gormoni - estrogen, shuningdek gipofizning o ‘sish 
gormoni ta ’sirida rivojlanuvchi 
sut bezlaridan
ishlanib chiqadi. Bez 
epiteliysi ayollarning boshqa jinsiy gorm oni - progesteron ta ’sirida 
yetiladi va sekresiyaga tayyorlanadi. Homiladorlik vaqtida y o id o sh d a 
ishlanib chiqadigan va qonda aylanib yuradigan birtalay estrogen va 
progesteron gormonlari sut bezlarining rivojlanishini va sut sekresiyasiga 
tayyorlanishini ta ’minlaydi. Gipofizning oldingi b o ia g id an chiqadigan 
prolaktin (laktogen yoki mammatrop gormon) ta ’sirida sut bezlari sut 
chiqara boshlaydi.
Estrogeniar bilan progesteron prolaktin chiqishini torm ozlaydi. 
Prolaktin gormoni b o im a sa sut ajralmaydi. B o la tu g ilg a c h estrogeniar 
bilan progesteronni ishlab chiqaruvchi y o id o sh organizmdan chiqib 
ketib, qondagi bu gormonlar kamayadi, natijada gipofiz progesteron bilan 
estrogenlarning tormozlovchi ta ’siridan qutilib, prolaktin gormonini 
anchagina sintezlay boshlaydi. Prolaktin ta’sirida sut bezlaridan sut chiqa 
boshlaydi.
P ro la k tin t a ’sirid a su t b e to ‘x to v is h la n a d i, am m o su t b o la
em izilayotgan vaqtdagina chiqadi. Sut chiqa boshlashi uchun sut 
bezining alveolalaridan sut y o ila r ig a o i i s h i zarur. Sut bezining 
alveolalarini o ia b turuvchi mioepiteliy hujayralarining qisqarishi tufayli 
sut alveolalardan sut y o ila rig a o ia d i, bu jarayon murakkab nerv gumoral 
y o i bilan boshqarilib turadi.
400

---

Bolaning emish (s o iis h ) harakatlari so‘rg ‘ichdagi sezuvchi nerv 
oxirlarini qitiqlaydi. Bunda hosil b o ‘luvchi nerv impulslari refleks y o ii 
bilan g ip o fizn in g orqa b o ia g id a n
o ksito tsin
gorm oni chiqishini 
gipotalam us orqali qo‘zg ‘aydi. Oksitotsin gorm oni qon oqimi bilan 
bezning mioepiteliy hujayralariga keladi-da, ularni qisqartiradi, sutning 
alveolalardan sut y o ila rig a o ‘tib, chiqishiga sabab b o ia d i.
Shunday qilib, bolaning emish harakatlari sut chiqishiga refleks y o ii 
bilan stimullovchi ta’sir ko‘rsatadi, biroq bu jarayonda gumoral mexanizm 
qatnashganligi tufayli bola ema boshlagandan bir necha o ‘n sekund 
keyin sut chiqa boshlaydi.
Sutning chiqishinigina emas, ishlanishini ham nerv tizimi boshqaradi. 
Onaning yaxshi kayfiyati va vaqti chogiigi sutning normal chiqishiga 
yordam beradi. Og‘ir ruhiy kechinmalar, qo‘rquv, ma’yuslik sut sekresiyasini 
kamaytiradi va uning butunlay to ‘xtalib qolishiga sabab b o ia oladi.
Bolaning emishi (yoki hayvonlarning so g ilish i) bilan b o g ian g an
shartli ta ’sirotlar sut ishlanishini oshirishi ham m aiu m .
Bola ko‘krakdan ajratilmasa, tu g ish d an so‘ng ko‘p oylar va hatto bir 
necha yilgacha sut chiqaraveradi.