O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Sensor tizimning gorizontal bo ‘yicha shakllanishida reseptorlar
va 
neyronlar
orasidagi bog‘lanish shu qavatlar ichida yuz beradi.
Sensor tizimning asosiy vazifalari.
Sensor tizim quyidagi asosiy 
vazifalar yoki operatsiyalarni amalga oshiradi. 1) signallarni topish 
(aniqlash) 2) signallarni bir-biridan ajratish, 3) signallarni o ‘tkazish va 
o ‘zgartirish, 4) m aiu m o tlam i kodga solish, 5) signallaming u yoki bu 
xossalarini detektorlash, 6) obrazni topish.
S ig n a lla rn i topish.-
B u h odisa m axsus h u ja y ra-resep to rlard a 
rO yobga chiqadi. Bu hujayralar fizik va kimyoviy shakldagi ta ’sirotlarni 
nerv impulslariga aylantiradi.
R e s e p to r la m in g s in fla n is h i.
A m a liy o td a r e s e p to r la m in g
psixofiziologik sinflanishi muhim ahamiyatga ega b o iib , ta ’sirotlarga 
nisbatan sezish xarakteriga k o ia : insonlarda k o ‘ruv eshituv, hid biluv, 
ta ’m biluv reseptorlari, termo-proprio- vestibuloreseptorlar va o g iiq
reseptorlari tafovut e tila d i..
R eseptorlar ichki va tashqi reseptorlar deb ataluvchi ikkita katta 
guruhga ham b o iin ad i. Ichki reseptorlar (interoreseptorlar) va tashqi 
(ekstrareseptorlar). Interareseptorlarga vestibulo-va proprioreseptorlar 
(tayanch-harakat apparatini reseptorlari) hamma visseroreseptorlar (ichki 
organlar holatidan signal beruvchi) reseptorlar kiradi. Ekstrareseptorlarga 
esa eshituv, k o ‘ruv, hid biluv, ta ’m biluv reseptorlari kiradi.
Reseptorlam ing tashqi m uhit bilan aloqasining xarakteriga k o i a
distant, ta ’sirlovchi m anbadan axborotni m a iu m m asofadan qabul 
q ilin ad i. (K o ‘ruv, esh itu v v a h id b ilu v ) v a k o n tak t, re se p to rla r 
ta ’sirlovchini bevosita ta ’sirida qo‘zg ‘aladi (tam biluv, taktil).
T a’sirlovchilarning tabiatiga k o i a : reseptorlar: fotoreseptorlar, 
m exanoreseptorlar va boshqalarga b o iin ad i.
Barcha reseptorlar birlamchi - sezuvchi va ikkilamchi - sezuvchi 
reseptorlarga boiinadi. Birlamchi sezuvchi reseptorlarga hid biluv, taktil va 
proprioreseptorlar kiradi. Ularning o‘ziga xos tomoni shundan iboratki, 
ta’sirlovchi energiya nerv impulsga sensor tizimning birinchi neyronida yuzaga 
chiqadi. Ikkilamchi sezuvchi reseptorlarga ta’m biluv, kuruv, eshituv, vestibulyar 
apparat kiradi. Ularda ta’sirlovchi bilan birinchi neyron o‘rtasida maxsus reseptor 
hujayrasi boiib, impulslar generatsiya qilmaydi. Shunday qilib, birinchi neyron 
bevosita qo‘zg‘almasdan balki reseptor hujayrasi orqali qo‘zg‘aladi.
R e se p to rla m in g um um iy qo ‘z g 'alish m exanizm lari.
R esep to r 
hujayralarida tashqi muhitdan berilgan ta’sirotlar yangi reseptor signaliga 
aylanadi yoki sensor signali transduksiyasi amalga oshiradi. Bu jarayon
3 bosqichni o ‘z ichiga oladi.
403

---

1. Hid taratuvchi molekula yoki ta’m biluv moddasi (hid biluv, ta ’m 
biluv) yorug‘lik (kuruv) yoki mexanik ta ’sirotlar bilan reseptorlar hujayra 
m em branasidajoylashgan oqsil molekulasi bilan o ‘zaro aloqasi yuzaga 
chiqadi.
2. Reseptor hujayralarida sensor signallaming hosil b o iish i va uning 
uzatilishiga b o g iiq b o ig a n jarayonlar ro ‘y beradi.
3. Reseptor m em branasidajoylashgan ion kanallari ochilish va ular 
orqali ion tok oqimi o ‘ta boshlaydi. Bu o ‘z navbatida reseptor hujayra 
m embranasini depolyarizatsiyaga uchratadi (reseptor potensiali deb 
ataluvchi potensial yuzaga chiqadi).
Birlam chi sezuvchi reseptorlarda bu potensial m em branani o ‘ta 
sezuvchan qism larga ta ’sir etib, harakat potensialni generatsiyasini 
yuzaga chiqaradi - (elek tr nerv im pulslari). Ik kilam chi-sezuvchi 
reseptorlarda, reseptor hujayralarning presinaptik m em branasidan 
mediatorlar ajratilishini yuzaga chiqaradi. Mediator (masalan, atsetilxolin) 
birinchi neyronnipostsinaptik membranasidagi qutblanishni o‘zgarishiga 
olib keladi (postsinaptik potensial generatsiyasi yuzaga chiqadi) sensor 
tizim ning birinchi neyronida hosil b o ig a n postsinaptik potensial 
generator potensial deb ataladi.
S en so r tizim n i a b so ly u t s„ezgirligi b o ‘s a g ‘a re ak siy asi b ilan
oichanadi. Sezgirlik va bo‘sag‘a bular xarakteriga k o ia bir-biriga qarama- 
qarshi tushunchalardir: bo‘sag‘a qancha yuqori b o is a , sezgirlik shuncha 
past yoki aksincha.
R eseptor elem entlarini adekvat ta ’sirlovchilarga (odatda, ularga 
evolyutsion moslashgan) sezuvchanligi ju d a yuqori. Masalan, hid biluv 
reseptori, hid taratuvchi bitta molekula ta ’sirida ham - hid bilish ro‘yobga 
chiqadi. Eshituv reseptorlam ing sezuvchanligi ham m e’yorida: agar u 
juda yuqori b o ig an id a edi, biz qulogim iz ostida doimo shovqin eshitgan 
boiardik.