O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Rubnerningyeyilish koeffitsiyenti
). Agar 
organizmga tushayotgan va undan ajralib chiqayotgan azot miqdori teng 
b o is a , organizm 
azot muvozanati
holatida b o ia d i. A gar organizmga 
tushayotgan azot undan ajralayotgan azotdan ko‘p b o is a , 
m usbat azot
muvozanati
(azot retensiyasi) dan dalolat beradi. Bunday holat muskul 
m a ssa si o rta y o tg a n d a (jis m o n iy c h in iq is h d a v rid a ), o rg a n iz m
o ‘sayotganda, hom iladorlik davrida, o g i r kasallikdan tuzalayotgan 
dav rd a k u z a tila d i. O rg a n izm d an ch iq a rila y o tg a n azo tn in g u n g a 
tushayotgan azotdan ustunligi 
m anfiy azot muvozanati
deyiladi. Bunday 
holat t o i a qimmatga ega b o im a g a n oqsil iste’mol qilinganda, y a ’ni 
organizm ga alm ashtirib b o im a y d ig a n am inakislotalarning birortasi 
tushmasa, oqsil ochligi yoki t o i a ochlik paytida kuzatiladi.
368

---

Katta yoshdagi so g io m odam bir sutkada tananing 1kg massasiga
0,75g oqsil iste’mol qilishi zarur, 70kg m assaga ega b o ig a n odam 52,5g 
t o i a qimmatli oqsil iste’mol qilishi zarur. A zot muvozanatini ishonarli 
holatda ushlab turish uchun bir sutkada 85-90g oqsil iste’mol qilgan 
m a’qul. Bolalar, homilador va emizikli ayollarda bu ko‘rsatkich yana ham 
yuqoriroq, shulardan oqsillar asosan plastik vazifasini o ‘taydi degan 
hulosa qilish mumkin.
Lipidlar almashinuvi.
Lipidlar glitserin va yog‘ kislotalaridan iborat. 
Yog‘ kislotalarining to ‘yingan va to ‘yinmagan turlari mavjud. Lipidlar 
organizmda energetik va plastik vazifalam i bajaradilar. Katta yoshdagi 
odamlar organizmdagi energetik sarfning 50%ini y o g ia r oksidlanishi 
hisobiga amalga oshadi. Y o g ia r oziqlanish uchun ham sarflanadi, uning 
organizmdagi zahirasi tana vaznining 10-20% ini tashkil qiladi. Uning 
deyarli yarmi teri osti yog‘ kletchatkalarida, katta miqdorda qorinvog' 
sifati, buyrak oldi y o g ‘ va m uskullar orasida saqlanadi. Ochlikda, 
organizm ga sovuq ta ’sir qilganda, jism o n iy yoki psixoem otsional 
zo ‘riqish paytida zaxiradagi y o g ia r parchalanishi kuchayadi. Tinch 
holatda ovqat iste’mol qilingandan so‘ng y o g ia r resintez b o iib , yana 
y o g ‘ deposida y ig ila boshlaydi. Energetik maqsadda asosan neytral 
y o g ia r - triglitseridlar, plastik material sifatida esa fosfolipidlar, xolesterin 
va yog‘ kislotalari ishlatiladi, ular hujayra lipoproteid tarkibiga kiradi, 
steroid gormonlari, o ‘t kislotalari va prostoglandinlar o ‘tmishdoshlari 
hisoblanadi.
Ichakdan so ‘rilgan lipid molekulalari epiteliotsitlarda tashiluvchi 
zarrachalami (xilomikronlar) hosil qiladilar va limfatik tomirlar orqali qonga 
tushadilar. K apillyarlar endoteliysidagi lipoproteidlipazalar ta ’sirida 
xilom ikronning tarkibidagi neytral trig litserid lar glitserin va y o g ‘ 
kislotalariga parchalanadilar. Yog‘ kislotalarining bir qismi albumin bilan 
birikadi, glitserin va erkin yog‘ kislotalar yog‘ hujayralariga qo‘shilib 
triglitseridlami hosil qiladilar. Xilomikronning qoldiq qismini gepatotsitlar 
ushlab qoladi, endotsitozga uchratadi va lizosomada parchalanib ketadi. 
Jigarda sintezlangan lipid molekulalarini tashish uchun lipoproteidlar 
hosil b o ia d i. Bu lipoproteidlar past va o ‘ta past zichlikka ega b o iib , 
jigardan boshqa to ‘qimalarga triglitserid va xolesterinlam i tashiydilar. 
To‘qim a hujayralari lipoproteidlam i sezuvchi reseptorlar yordam ida 
qonda aylanib yurgan past zichlikka ega b o ig a n lipoproteidlami sezib 
oladi va endotsitoz y o i i bilan qam rab oladilar, lizosom alarda ular 
parchalanib hujayra extiyojiga muvofiq xolesterinni ajratadilar. Agar 
q o n d a p a st zic h lik k a ega b o i g a n lip o p ro te id la r k o ‘p ay ib k etsa
369

---

m akrofaglar va boshqa leykotsitlar tom onidan ushlab olinadi, Bu 
hujayralar metabolik kam faol b o ig a n xolesterin efirlarini o ‘z id a y ig ib , 
qon-tomirlar devorida ateroskleroz toshmalari tarkibiy qismini tashkil 
qiladi.
Yuqori zichlikdagi lipoproteidlar ortiqcha xolesterin va uning efirlarini 
to ‘qim alardan jig a rg a tashib keladi. Jigarda ulard an o ‘t kislotasi 
sintezlanadi, so iig ra organizmdan chiqarib yuboriladi. Bundan tashqari, 
buyrak usti bezida steroid gormonlari sintezida yuqori zichlikka ega 
b o ig a n lipoproteidlar ishlatiladi.
Sodda va murakkab lipid molekulalari organizmda sintezlanadi, faqat 
linol, linolen va araxidin, to ‘yinmagan yog‘ kislotalari bundan mustasno, 
ular albatta ovqat tarkibida tushishlari zarur. Bu almashtirib boim aydigan 
y o g ‘ kislotalari fosfolipidlar m olekulasi tarkibiga kiradi. A raxidin 
kislotasidan prostoglandin, prostotsiklin, trom boksan va leykotriyenlar 
hosil boiadilar. Almashtirib boim aydigan yog‘ kislotalarini organizmda 
boim asligi yoki kam miqdorda organizmga tushishi, organizm o ‘sishining 
to ‘xtashi, buyrak faoliyati buzilishi, teri kasalliklari, pushtsizlik kabi 
oqibatlam i keltirib chiqaradi. Y ogiam ing biologik qimmati tarkibida 
alm ash tirib b o im a y d ig a n y o g 1 k islo ta la rin in g b o rlig i va ularni 
o ‘zlashtirish darajasiga qarab aniqlanadi. Organizm da m aska y o g i, 
to ‘ng‘iz y o g i - 93-98 % ga, kungaboqaryogi - 96-90 % ga, margarin 94- 
98 % ga o ‘zlashtiriladi.