O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Yuza qoidasi.
Asosiy almashinuv kattaligi 1kg tana vazniga nisbatan 
olinganda sut emizuvchilarda keskin farq qiladi: hayvon qancha kichik 
b o is a unda asosiy almashinuv shuncha katta. Agar m odda almashinuv 
jadalligi lm 2 tana yuzasiga nisbatan olinsa, ulardagi farq uncha katta 
b o im ay d i. M aks Rubner 1868 yili energiya sarfi (almashinuv jadalligi) 
tana yuzasi kattaligi to ‘g ‘ri proporsional ekanligini aniqladi. Tana yuzasi 
qancha katta b o is a , organizm da issiqlik y o ‘qotish shuncha yuqori 
b o ia d i, natijada y o ‘qotilgan issiqlikni qoplash uchun organizm ko‘proq 
issiqlik ishlab chiqara boshlaydi. Odamlarda asosiy almashinuvning tana 
yuzasiga b o ig a n nisbati deyarli turg‘un holatda b o ia d i. Chunki issiqlik 
ajralishi lm 2tana yuzasiga 3559-5234 kDj (850-1250 kkal) ni tashkil qiladi.
Tana yuzasini aniqlashda quyidagi formuladan foydalaniladi:
R=K-m
bu yerda m-tananing kg lardagi massasini, K-konstanta, odamlarda 
12,3 gateng.
D yubua form ulasi yordam ida yana ham aniqroq xulosaga kelish 
mumkin.
365

---

R=WO,425 ■
 НО,725 -71,84
bu yerda W -tananing kg lardagi massasi, H -bo‘y uzunligi(sm larda).
Yuza qoidasi ham nisbiy to ‘g ‘ri hisoblanadi, chunki tana yuzasi bir 
xil bo‘lsa ikki kishida metabolizm j adalligi har xii boiishi mumkin. Bunday 
b o iish ig a nerv, endokrin va boshqa tizim lam ing holati sabab b o iish i 
mumkin.
Energiyaning kunlik sarfi.
S o g io m odam organizm idagi kunlik 
energetik sarf asosiy almashinuvdan farqlanadi va u quyidagi qismlardan 
tarkib topgan: asosiy almashinuv; ishchi qo‘shimcha, y a ’ni m a iu m bir 
ishni bajarish uchun sarflangan energiya; ovqatli m oddalam ing spesifik 
dinamik ta ’siri. Bir sutkada ajralib chiqqan energiyalam ing y ig in d isi 
ishchi almashinuvni tashkil qiladi. Har xil jism oniy harakatlarda ajralib 
chiqadigan energiya 
-jismoniy fa o llik
koeffitsiyenti bilan aniqlanadi, u 
umumiy energetik sarfning asosiy almashinuv kattaiigiga b o ig a n nisbat 
bilan aniqlanadi.
Kunlik energetik sarflariga k o i a barcha odamlar 5 guruhga boiinadi.
G u ru h
h o slig i
K asbining «‘ziga 
k o efitsiy en ti
Jism oniy faollik 
sarfi kDi (kkal)
S u tk a lik energiya
Birinchi
A qliy m ehnat 
(2100-2450)
1,4
9799-10265
Ikkinchi
m ehnat
Y engiljism oniy
(2500-2800)
1,6
10475-11732
U chinchi 
jism oniy meh
0 ‘rtacha og‘irlikdag! 
nat (2950-3300)
1,9
12360-13827
To‘rtinchi
m ehnat
O g ir jism oniy 
(3400-3850)
2,2
14246-16131
Beshinchi
mehnat
O ' ta o g i r jism oniy 
(3850-4200)
2,5
16131-17598
0 ‘tirgan holda yengil ish bajarish uchun bir sutkada 2400-2600 kkal 
jism oniy z o ‘riqish bilan bajarilayotganda 3400-3600kkal, o ‘ta o g i r
jism oniy mehnat bilan shug‘ullanganda 4000-5000 kkal va undan ortiq 
energiya zarur. Chiniqqan sportchilarda qisqa vaqt ichida jadal mashq 
bajargan paytlarida ishchi energetik sarf asosiy almashinuvga nisbatan 
20 m artagacha ortishi m um kin. Jism oniy z o iiq is h paytda umumiy 
energetik sarfni sarf b o ia y o tg an 0 2 miqdori bilan aniqlab bo im ay d i, 
chunki energiyaning bir qismi glikoliz (anaerob) natijasida hosil b o ia d i.
366

---

Kislorodga b o ig a n ehtiyoj va iste’mol qilinayotgan 0 2 o ‘rtasidagi farq 
anaerob jarayon hisobiga hosil b o iay o tg an energiyaga to ‘g‘ri keladi va 
kislorod qarzi
deb ataladi. Jismoniy ish to ‘xtagandan so‘ng ham 0 9 
iste ’m ol qilinishi yuqori qoladi, chunki bu paytda k islo ro d qarzi 
organizmga qaytariladi. Ushbu kislorod anaerob metabolizm hisobiga 
h o sil b o i g a n m a h su lo t-su t k islo ta sin i p iro v in o g ra d k islo ta sig a
aylantirish, energetik birikma (kreatinfosfat)ni fosforlash va 0 2 zahirasi 
b o ig a n mioglobinni sintezlash uchun sarflanadi.
O vqat is te ’m ol q ilin ish i e n e rg e tik sarfn i k u c h a y tira d i