O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

7 9 - r a s m . 
Tashqi muhit harorati 20°C(A) va 35°C 
( B )
sharoitida odam 
tanasi turli qismlarining harorati (°C).
Shunday qilib, gomoyoterm organizmlar tana haroratining doimiyligini 
saqlash uchun kimyoviy va fizikaviy termoregulyatsiyani boshqaruvchi 
maxsus mexanizmdan foydalanadi. Termoregulyatsiya tizimini ishlashi 
qaysidir bir haroratning doimiyligini saqlashga qaratilgan bo‘lmasdan 
tananing turli qismlaridan kelayotgan termik stimullami yig‘ish asosida 
organizmning umumiy temperaturaviy gomeostazini ta ’min etadi.
376

---

Termik signallar termoreseptorlarda hosil b o ia d i. Termoreseptor- 
laming ikki xili muvjud. Birinchisi tana «po‘stlog‘ida» joylashgan b o iib : 
terida va teri osti to ‘qimalarida (teri va teri osti qon tomirlari) periferik 
(chekka) reseptorlar, ikkinchisi markaziy nerv tizimining turli boiim larida 
joylashgan neyronlar. U lar gipotalam usda nisbatan ko‘p uchraydilar. 
(markaziy termoreseptorlar).
Yuqori sutemizuvchilar va odamlarda boshqa ta ’sirlarga nisbatan 
haroratga sezgir xususiy termoreseptorlaming mavjudligi isbotlangan. 
Termoreseptorlaming ikki turi mavjud: sovuqni sezuvchi va issiqni sezuvchi. 
Ikkala tur termoreseptorlar ham doimiy faollikka ega bo iib, ularning impulslari 
soni temperaturaga bogiiq. Haroratning o‘zgarishi impulslaming o‘rtacha 
sonini o‘zgartiradi. Sovuqni sezuvchi termoreseptorlaming maksimal faolligi 
20-33°C (o‘rtacha 26°C), issiqni sezuvchilar uchun esa 40-46°C (o‘rtacha 
43°C)daengko‘p impulslar hosil qiladi.
13 
23 
33 
43
Teri hararati °C
80-rasm. 
Sovuqni sezuvchi (a) va issiqni sezuvchi (b) reseptorlarni statik
tavsifnomasi.
A gar o ‘rtacha haroratdan asta-sekinlik bilan haroratni u yoki bu 
tomonga o ‘zgartirilsa, sovuqni va issiqni sezuvchi termoreseptorlaming 
maksimal faolligi pasayadi.
Termoreseptorlami farqlash uchun temperaturaviy ta ’sir k o ‘rsatiladi. 
Sovuqni sezuvchi reseptorlar sovuq ta ’siriga im pulslarni qisqa vaqt 
keskin k o ‘paytirish va issiq ta ’siriga qisqa vaqt faollikni to ‘xtatish bilan 
javob beradi. Issiqni sezuvchi reseptorlar qarama-qarshi javob beradi,
377

---

issiq ta ’sirga keskin impulslarni k o ‘paytirish va sovuq ta ’siriga faollikni 
susaytirish bilan javob beradi.
P e rifik te rm o re se p to rlarn in g k o 'p c h ilig in i so v u q n i sezuvchi 
termoreseptorlar tashkil qilsa, markaziy termoreseptorlarning ko‘pchiligini 
issiqni sezuvchi gipotalamus neyronlari tashkil qiladi.
Termoreseptorlarda hosil b o ig a n impulslar tegishli y o ila r orqali bosh 
miya yarim sharlari po‘stlog‘i va gipotalamus tuzilmalariga boradi. Periferik 
termoreseptorlardan signallar oldingi gopotalamusga borib, markaziy 
etalonlar bilan solishtiriladi. Natijada organizmni «yadro» si va «po‘stlog‘i» 
haroratlari solishtirilib gipotalamus tuzilmalari tomonidan kimyoviy va 
fizikaviy termoregulyatsiyarii boshqaruvchi axborot tayyorlanadi.
M o” tadil haroratli muhitda tana haroratining doimiyligini saqlash 
uchun term oregulyatsiyaning maxsus mexanizm larini ishlatish talab 
qilinmaydi.
M o‘’tadil haroratli muhitdan sovuqroq muhitda sovuqni sezuvchi 
term oreseptorlarning faolligi orttadi. H osil b o ig a n im pulslar orqa 
gipotalamus tuzilmalarining tonusini ortiradi, natijada simpatik nerv tizimi 
ta ’siri orqali teri va teri osti qon tomirlari torayadi. «Po‘stloq»da qon 
oqishining kamayishi issiqlikning chiqib ketishini ozaytirib, organizmni 
sovushdan saqlaydi.
Organizmning isishi periferik sovuq termoreseptorlarning faolligini 
susaytiradi. Bu o ‘z navbatida gipotalamus tuzilmalarining simpatik nerv 
tizim iga ta ’sirini susaytiradi. N atijada teri osti qon tomirlari kengayib 
ulardan qon oqishi ortadi. Bu o ‘z navbatida teri orqali issiqlikning 
chiqishini k o ‘paytirib organizmni isib ketishdan saqlaydi.
Shunday qilib gipotalamusdagi tana haroratini boshqaruvchi markaz 
termoreseptorlarda hosil b o ia y o tg an signallam i to ‘plab, organizmning 
termik holatiga qarab kimyoviy va fizikaviy termoregulyatsiyalami amalga 
oshiruvchi jarayonlam i boshqarish orqali gomoyoterm organizmning 
temperaturaviy gomeostazini ta ’minlaydi.