O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Me ’da osti bezi shira ajratishining boshqarilishi.
M e’da osti bezining 
ekzokrin faoliyati nerv hamda gumoral mexanizmlari orqali boshqariladi. 
Adashgan nerv m e’da osti bezidan shira ajralishini kuchaytiradi. Simpatik 
nerv tolalari shira ajralishini pasaytiradi, lekin organik moddalar sintezini 
(beta-adrenergik effekt)
kuchaytiradi, qon-tomirlaming torayishi 
(alfa
a d ren erg ik effekt)
m e ’da osti bezining qon bilan t a ’m inlanishini 
kamaytirilishi natijasida ham shira ajralishi pasayadi. Jismoniy va aqliy 
zo ‘riqish, og‘riq, uyqu shira ajralishini pasaytiradi. G astrointestinal 
gorm onlardan sekretin, X SK -PZ m e’da osti b e ’zi shira ajralishini 
kuchaytirada. Sekretin - bikarbonatga boy va XSK-PZ - fermentlarga 
boy shira ajralishini ta ’minlaydi. M e’da osti bezi shirasi ajralishi gastrin, 
serotonin, bombezin, insulin, o‘t kislotalari tuzlari ta ’sirida kuchayadi. 
Ximodenin ximotripsinogen ajralishini kuchaytiradi. G1P, PP, glyukagon, 
kalsitonin, somatostatin, enkefalinlir shira ajralishini tormozlaydilar.
M e’da osti bezida shira ajralishi 3 davrdan iborat: murakkab- reflektor, 
m e’da va ichak davrlari. Pankreatik shira ajralishiga iste’mol qilingan 
ovqat tarkibi ta ’sir qiladi. Bu ta ’sirlar gastrointestinal gormonlar orqali

---

amalga oshiriladi. M e’da xlorid kislota ishlab chiqarilishini kuchaytiruvchi 
m oddalar (go‘sht, sabzavotlar, oqsil hazm ida hosil b o ‘lgan ekstraktlar) 
sekretin hosil bo‘lishini kuchaytiradi natijada bikarbonatga boy b o ‘lgan 
m e’da osti bezi shirasi ajralishini ta ’minlaydi. Oqsil va y o g ‘larning 
dastlabki gidrolizidan hosil bo‘lgan moddalrXSK-PZ ishlab chiqarishini 
kuchaytiradi va pankreatik shira ajralishini ta ’minlaydi.
M e’da osti bezi, shuningdek, ichki sekretor faoliyatga ham ega, u 
qonga insulin, glyukagon, som atostatin, pankreatik polipeptid (PP), 
seratonin, VIP, gastrin, enkefalin, kallikrein moddalarini ishlab chiqaradi.
0 ‘t hosil b o iis h i va ajralishi. О
‘t jigarda hosil b o ‘ladi va hazm 
jarayonida ishtirok etadi. 0 ‘tning hazmdagi ahamiyati quyidagilardan 
iborat: yog‘lami em ulsiyaga aylantiradi, natijada lipaza ta ’sir etadigan 
sath kattalashadi; lipidlar gidrolizidan hosil bo‘lgan m oddalam i eritadi, 
u larn in g s o 'rilis h in i v a e n te ro tsitla rd a trig lits e rid la r re sin te z in i 
osonlashtiradi; m e’da osti va ichak bezlari fermentlarini, ayniqsa lipaza 
faolligini orttiradi, shuningdek, o ‘t oqsil, karbonsuvlar gidrolizi va 
so‘rilishlarini kuchaytiradi.
0 ‘t quyidagi boshqaruv vazifalarini ham o ‘taydi: o ‘t hosil bo‘lishini 
v a ajralish in i, in g ich k a ichakning m o to r v a sek reto r fao liy atin i, 
enterotsitlar proliferatsiyasi va k o ‘chib tushishini kuchaytiradi. 0 ‘t 
kislotalilikni kamaytirish va pepsin faolligini y o ‘qotish orqali 12 barmoqli 
ichakka tushgan m e’da shira ta’sirini to‘xtatadi. 0 ‘t bakteriostatak ta’sirga 
ega. Yog‘da eravchi vitaminlar, xolisterin, aminokislotalar va kalsiy 
tuzlarini ichakda so‘rilishida o ‘tning ahamiyati katta.
Bir sutkada 1000-1800 ml o‘t hosil boiadi. 
О ‘t hosil bo ‘lishi
(
xolerez
)- 
u z lu k siz k etad i, 
о ‘t a jra lish i
(x o lek in ez)-d av riy , o v q at is te ’m ol 
qilgandagina sodir b o ia d i. N ahor paytida o ‘t ichakka tushmaydi, o ‘t 
p u fa g id a y ig ‘ila d i v a u y e rd a d epo s ifa tid a s a q la n a d i, h am d a 
quyuklashadi, shuning uchun ham ikki xil o ‘t tafovut qilinadi
-jigar va
p u fa k о ‘tlari.
0 ‘t bir vaqtning o ‘zida ham shira, ham ekskret moddadir. 0 ‘tning 
tarkibida har xil endogen va ekzogen moddalar ajraladi, biroz fermentativ 
faollikka ega. Jigar o lin in g PH 7,3-8,0 ga teng, o‘t pufagida saqlangan 
o ‘taing PH 6,0-7,0 ga teng bunga sabab pufakda o ‘tning tarkibidagi 
gidrokarbonatlar so‘rilishi va o ‘t kislotalari tuzlari hosil bolishidir. Jigar 
o‘ti suyuq, oltinga o ‘xshash sariq rangga ega, solishtirma og irlig i 1,008- 
1,015 ga teng, pufakda saqlangan o ‘t esa (suv va mineral tuzlar so‘rilishi 
hisobiga) quyuQ, rangi to‘k sariq,, solishtirma ogirligi 1,026-1,048 ga teng, 
o ‘t y o lla rid a ishlab chiqarilgan mutsin hisobiga o‘t yopishqoqligi ortadi.
354

---

0 ‘t glikoxol (80%) va tauroxol (20%) kislotalarini saqlaydi. Odamlarda 
asosiy o ‘t pigmenti bilirubin b o iib qizgish-sariq rangga ega. Bilirubin 
oksidlanishi natijasida ichaklarda hosil boiuvchi ikkinchi pigment biliverdin 
zangori rangga ega. 0 ‘t tarkibiga fosfolipidlar, o ‘t kislotalari, xolesterin, 
oqsil va bilirubin kiruvchi 
lipoproteinli birikma
majmuasi bor. Bu birikma 
ichakda lipidlaming tashilishi, ularning ichak jigar orasida aylanib yurishi 
va umumiy modda almashinuvida katta ahamiyat kasb etadi.
Parasimpatik nerv tolalari qitiqlanganda o ‘t hosil b o iish i va ajralishi 
k u c h ay ad i, sim p a tik to la q itiq la n g a n d a esa, ak sin c h a susayadi. 
Parasimpatik tola qo‘zg ‘alganda o ‘t pufagi tanasi mushaklari qisqaradi, 
sfinkterlari esa bo‘shashadi, natijada o‘t o‘n ikki barmoqli ichakka ajraladi. 
Simpatik nerv q o ‘zg ‘algan da sfinkter qisqaradi va o ‘t pufagi tanasi 
b o ‘shashadi.
0 ‘t haydovchi gumoral om illarga birinchi b o iib o in in g o ‘zi kiradi. 
Shuningdek, 
g a strin
, 
XSK -PZ, sekretin, p ro sto g la n d in la r
ham o ‘t 
ishlab chiqarilishini kuchaytiradi. Tuxum s a rig i, sut, y o g iik ovqatlar, 
non, g o ‘sht kabi oziq m oddalar o ‘t hosil b o iis h in i va ajralishini 
kuchaytiradi.
0 ‘t ajralishini XSK-PZ, gastrin, sekretin, bombezin, atsetilxolin, 
gistaminlar kuchaytiradi, glyukagon, kalsitonin, VIP, PP lar tormozlaydi.
Ichak shirasi tarkibi va xossalari. Ichak
shirasi ichakning shilliq 
q avatida jo y la sh g a n (d uodenal, yoki brunner, ichak burm alarida 
joylashgan liberkyun, ichak epiteliotsitlari, bokalsimon hujayra, ponet 
hujayrasi) bezlar mahsulidir. Katta yoshdagi odamlarda bir sutkada 2-3 
litr ichak shirasi ajraladi. Shira PH 7,2 da 9,0 gacha ajraladi, u suv va 
quraq anorganik va organik moddalardan iborat. Shira tarkibida anorganik 
moddalardan bikorbonatlar , xloridlar, natriy, kalsiy, fosfatlardan bor. 
Organik tarkibiga oqsil, aminokislatalar, mutsinlar kiradi. Ichak shirasi 
tarkibida 20 dan ortiq gidrolitik fermentlar mavjud. Bularga 
enterokinaza,
peptidazalar, ishqoriy fosfataza, nukleaza, lipaza, fosfolipaza, amilaza,
laktaza va saxarazalar
kiradi. Fermentlaming ichak shirasi, asosan, shilliq 
qavatidan yemirilgan epiteliotsitlar tarkibida tushadi. Katta miqdordagi 
fermentlar epitelotsitlar yuzasiga shimdirilib olinadi va devor oldi hazmida 
ishtirok etadi.
Ichakda shira ajralishining boshqarilishi.
Ingichka ichak bezlari 
faoliyati mahalliy, reflektor mexanizmlari, hamda gumoral ta ’sir qilish va 
ximus tarkibidagi moddalar ta ’sirida boshqariladi. Ingichka ichak shilliq 
qavati mexanik qitiqlansa kam ferment saqlovchi suyuq shira ajraladi. Oqsil, 
yog‘ gidrolizi natijasida hosil b o ig an mahsulotlar, xlorid kislota, pankreatik
355

---

shiralaming shilliq qavatga mahalliy ta’siri fermentga boy ichak shirasi 
ajralishini ta ’minlaydi. Ichak shirasi ajralishini GIP, VIP, motilinlar ham 
kuchaytiradi. Ingichka ichak shilliq qavatida hosil bo‘ladigan enterokrinin 
va duokrinin gormonlari liberkyun va bruner bezlari shira ajratish faoliyatini 
kuchaytiradi. Shira ajratishni somatostatin tormozlaydi.
In g ich ka ichakdagi b o 'sh liq va d evo ro ld i hazm lari.
Ingichka 
ichakda ikki xil: bo‘shliqdagi va devoroldi hazmlari tafovut qilinadi. 
Bo ‘shliqdagi hazm
ichakka hazm shiralari (m e’da osti bezi shirasi, o ‘t, 
ichak shirasi) tarkibida tushgan fermentlar ta ’sirida amalga oshiriladi. 
B o‘shliqdagi hazm natijasida yirik molekulali (polimerlar) m oddalar 
oligomerlargacha parchalanadi. Keyingi gidroliz jarayoni shilliq qavati 
sohasida sodir etiladi.
A
В