5 8
egadir. Avvalo, bir tirqishdan bo‘ladigan difraksiyani ko‘rib o‘taylik.
Faraz
qilaylik, tor tirqishli noshaffof
E to‘siqqa parallel mono-
xromatik nurlar dastasi tushayotgan bo‘lsin (54- rasm). Bunda
b— uzun tor tirqishning kengligi (b=BC), l esa E to‘siqdan
difraksion manzara kuzatilayotgan
E ekrangacha bo‘lgan masofa. E
va
E
1
ekranlar oralig‘iga
L yig‘uvchi linza joylashtirilgan. Òirqishdan
dastlabki yo‘nalishda o‘tayotgan barcha nurlar ekranning
F
0
nuqtasida yig‘iladi. Bu nuqtaga kelayotgan barcha nurlar orasidagi
yo‘l farqi nolga teng bo‘ladi. Shuning uchun ham
F
0
nutqada ravshan
yoritilgan bosh maksimum kuzatiladi.
Bosh maksimumda
ϕ
=0
bo‘lgani uchun ham bu
nolinchi tartibli bosh maksimum
nolinchi tartibli bosh maksimum
nolinchi tartibli bosh maksimum
nolinchi tartibli bosh maksimum
nolinchi tartibli bosh maksimum deyiladi.
Òirqishdagi ikkilamchi manbalar barcha yo‘nalishlarda
tarqaluvchi yorug‘lik to‘lqinlarini hosil qiladi. Dastlabki yo‘nalishga
nisbatan
ϕ
burchak bilan tarqaluvchi to‘lqinlarni ko‘rib chiqaylik
(54- rasm). Agar tirqishning chetlarida
ϕ
burchak yo‘nalish bo‘yicha
hosil bo‘layotgan nurlarning ekrangacha bosib o‘tgan optik yo‘llar
farqi
/2 dan toq son marta katta bo‘lsa,
ular bir-birlarini
kuchaytiradilar va intensivlikning maksimumi kuzatiladi. Xuddi
shu kabi ekranning o‘ng tomonida ham unga simmetrik joylashgan
difraksion manzarani ko‘rish mumkin.
Agar tirqishning chetlarida
ϕ
burchak yo‘nalishi bo‘yicha hosil
bo‘layotgan nurlarning yo‘llar farqi
dan butun son marta katta
bo‘lsa, ular bir-birini so‘ndiradi va bu yo‘nalishda intensivlikning
minimumi kuzatiladi, ya’ni
b·sin
ϕ
=
m
. (12.1)
Bunda
v =1,2,3¾ — difraksiya tartibi.
Agar tor tirqish parallel oq nurlar bilan yoritilayotgan bo‘lsa,
ekrandagi difraksion manzara
kamalak
kamalak
kamalak
kamalak
kamalak rangga bo‘yalgan bo‘ladi.
54- rasm.
54- rasm.
54- rasm.
54- rasm.
54- rasm.
E
E
1
F
ϕ
F
0
l
L
O
D
C
S
B
b
ϕ
ϕ
Difraksiya
manzarasining
ravshanligini oshirish maqsadida
ikki va undan ortiq tirqishli ekran-
dan yoki ajoyib optik asbob —
difraksion panjaradan foydala-
niladi. Shaffofmas to‘siqlar bilan
ajratilgan juda ko‘p tor va paral-
lel tirqishlardan iborat optik asbob
difraksion
panjara
difraksion panjara
difraksion panjara
difraksion panjara
difraksion panjara deyiladi.
Difraksion panjara (55- rasm)
shisha plastinkaga parallel shtrixlar
www.ziyouz.com kutubxonasi
5 9
tortuvchi maxsus bo‘lish mashinasi yordamida tayyorlanadi.
Bunday usulda tayyorlangan panjaralar
shaffof panjaralar
shaffof panjaralar
shaffof panjaralar
shaffof panjaralar
shaffof panjaralar deyiladi.
Eng yaxshi difraksion panjarada 1
mm da shtrixlar soni bir
necha mingga yetadi. Òirnalgan joylar chuqurchalarga o‘xshaydi va
uning kengligi
b bilan belgilanadi. Bu joyga yorug‘lik dastalari kelib
tushganida nur sochiladi va yorug‘lik o‘tmaydi. Shuning uchun
ham tirnalgan joylar to‘siqlar vazifasini bajaradi. Òirnalmagan
joylar yorug‘likka nisbatan shaffof bo‘ladi va yorug‘lik nurining
dastasi o‘tadi. Bu joylar tirqishlar vazifasini o‘taydi. Òirqishning
kengligi
a bilan to‘siq kengligi b ning yig‘indisini d bilan belgilaymiz:
d=a+b. Bu kattalik difraksion
panjara davri
difraksion panjara davri
difraksion panjara davri
difraksion panjara davri
difraksion panjara davri yoki doimiysi
yoki doimiysi
yoki doimiysi
yoki doimiysi
yoki doimiysi deyiladi.
Shu difraksion panjaraga monoxromatik nurlar dastasi
tushayotgan bo‘lsin (56- rasm). Òirqishlardagi ikkilamchi manbalar
barcha yo‘nalishlarda tarqaluvchi yorug‘lik to‘lqinlarini hosil qiladi.
Bu nurlar kogerent bo‘lganligi sababli linza yordamida ekranga
yig‘ilsa, u yerda interferension manzara vujudga keladi.
Markazda
(
M nuqtada) optik yo‘l farqiga ega bo‘lmagan nurlar yig‘ilib,
interferension maksimumni (
F
0
) hosil qiladi, qolgan nuqtalarda
nurlarning yo‘l farqi yarim to‘lqin uzunliklarining toq yoki juft
sonlariga to‘g‘ri kelgan almashinib boruvchi
minimumlar
minimumlar
minimumlar
minimumlar
minimumlar va
maksimumlar
maksimumlar
maksimumlar
maksimumlar
maksimumlar (qorong‘i va yorug‘ yo‘llar) hosil bo‘ladi. Biror
ϕ
56- rasm.
56- rasm.
56- rasm.
56- rasm.
56- rasm.
B
C
D
K
O
M
1
M
M
1
E
L
ϕ
ϕ
2
1
ϕ
burchak bilan aniqlanadigan
yo‘nalishda tarqalayotgan nur-
larni ko‘rib chiqaylik. 1 va 2 nur-
larning optik yo‘l farqi
Δ
bo‘lsin
va
u chizmada
DK=
Δ
oraliq
bo‘ladi. Chizmadan (
BDK uch-
burchakdan) nurlarning yo‘l
farqi
Δ
=
d sin
ϕ
(12.2)
55- rasm.
55- rasm.
55- rasm.
55- rasm.
55- rasm.
a
b
www.ziyouz.com kutubxonasi
