No‘monxo‘jayev A. S. (guruh rahbari); Fattohov M

B
n
n




(13.3)
ko‘rinishga keladi. (13.3) ifoda 
Bruster qonuni, 
α
B
— Bruster
burchagi yoki qaytgan nurning to‘la qutblanish burchagi deyiladi.
Bruster qonunidan quyidagi xulosani chiqarish mumkin: 
ikki
ikki
ikki
ikki
ikki
muhitning nisbiy sindirish ko‘rsatkichi yorug‘lik tushish
muhitning nisbiy sindirish ko‘rsatkichi yorug‘lik tushish
muhitning nisbiy sindirish ko‘rsatkichi yorug‘lik tushish
muhitning nisbiy sindirish ko‘rsatkichi yorug‘lik tushish
muhitning nisbiy sindirish ko‘rsatkichi yorug‘lik tushish
burchagining tangensiga teng bo‘lganida qaytgan nur to‘la
burchagining tangensiga teng bo‘lganida qaytgan nur to‘la
burchagining tangensiga teng bo‘lganida qaytgan nur to‘la
burchagining tangensiga teng bo‘lganida qaytgan nur to‘la
burchagining tangensiga teng bo‘lganida qaytgan nur to‘la
qutblangan bo‘ladi.
qutblangan bo‘ladi.
qutblangan bo‘ladi.
qutblangan bo‘ladi.
qutblangan bo‘ladi. Bruster qonuni bajarilgan holda ham singan
nur qisman qutblangan bo‘ladi.
Òabiiy yorug‘likni qutblantirib beradigan qurilmalar (asboblar)
qutblagichlar (polarizatorlar) 
qutblagichlar (polarizatorlar) 
qutblagichlar (polarizatorlar) 
qutblagichlar (polarizatorlar) 
qutblagichlar (polarizatorlar) deyiladi.
Keyingi paytlarda yorug‘likni qutblash uchun polaroidlar
(qutblash filtrlari) keng ko‘lamda qo‘llanilmoqda. Polaroid
(qutblagich) qalinligi 0,1 mm ga yaqin bo‘lgan shaffof polimer
pardadan iborat bo‘lib, uning ichiga ko‘plab mayda sun’iy
qutblovchi kristallchalar, xususan, 
gerapatit kristallchalari (yod
xinin sulfati) kiritilgan bo‘ladi. Polaroidni tayyorlash jarayonida
barcha yod xinini sulfati kristallarining optik o‘qlari bir yo‘nalishda
oriyentirlanadi. Òurmalin kristall bilan qanday tajribalar o‘tkazilgan
bo‘lsa, polaroid bilan ham shunday tajribalar o‘tkazish mumkin.
Polaroidlarning afzalligi shundaki, ularning yordamida yorug‘likni
qutblantiradigan katta sirtlar hosil qilish mumkin.
Polaroid juda elastik, yuzi katta, ko‘rinuvchi yorug‘lik nurining
barcha to‘lqin uzunliklarini deyarli birday oz miqdorda yutadi.
Polaroidlar avtotransportda qarama-qarshi kelayotgan
mashinalar chiroqlarining haydovchi ko‘zini qamashtirishi
ta’siridan muhofaza qilishda foydalaniladi.
Yorug‘likning qutblanish darajasini aniqlaydigan formulani
tajriba asosida Malus yaratdi. Buning uchun turmalin (yashilrangli
shaffof kristali)dan tomonlarining biri kristall o‘qiga to‘g‘ri keladigan
tarzda kesib olingan to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi plastinka olamiz.
Agar bunday plastinkaga yorug‘lik dastasi tik tushirilsa, plastin-
kaning yorug‘lik dastasi atrofida aylantirilishi plastinkadan o‘tgan
yorug‘likning intensivligini mutlaqo o‘zgartirmaydi (60- rasm).
Yorug‘lik turmalinda qisman yutiladi va yashilroq tusga kiradi, xolos.
Agar yorug‘lik dastasi turmalinning birinchi plastinkasiga paral-
lel joylashtirilgan xuddi shunday ikkinchi plastinkasidan o‘tkazilsa,
to‘lqinning bu yangi xossasi payqaladi (60- rasm).
Plastinkalarning o‘qlari bir-biriga parallel (
α
=0) joylash-
tirilganda qiziqarli hech bir narsa yuz bermaydi: faqat yorug‘lik
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6 5
dastasi ikkinchi plastinkada ham yutilganligi sababli yanada ko‘proq
kuchsizlanadi. Shundan so‘ng, birinchisi qo‘zg‘atilmay, ikkinchi
kristall aylantirilsa, 
ajoyib hodisa kuzatiladi — yorug‘lik so‘na
boshlaydi. Kristallarning o‘qlari orasidagi burchak ortib borgan sari
yorug‘likning intensivligi kamayadi
yorug‘likning intensivligi kamayadi
yorug‘likning intensivligi kamayadi
yorug‘likning intensivligi kamayadi
yorug‘likning intensivligi kamayadi. Kristallarning o‘qlari bir-biriga
perpendikular bo‘lganda kristallardan (plastinkalardan) yorug‘lik
butunlay o‘tmay qo‘yadi. Yorug‘likni ikkinchi kristall butunlay
yutadi. 
Birinchi plastinka qutblagich — polarizator, ikkinchi plastinka
analizator deyiladi. Qutblagich va analizator optik o‘qlari orasidagi
α 
burchak qiymatiga qarab, butun sistema orqali o‘tayotgan
qutblangan yorug‘lik intensivligining o‘zgarish qonuniyatini 60-
rasmdan foydalanib chiqarish mumkin. Bu yerda 
P— qutblagich,
A — analizator. Qutblagichdan o‘tayotgan yorug‘lik intensivligi I
0
,
analizatordan o‘tayotgan qutblangan yorug‘likning intensivligini
I deylik. I
0
bilan 
I orasidagi bog‘lanishni fransuz fizigi Malus
quyidagi fomula ko‘rinishida aniqlagan:
I = I
0
cos
2
α
. (13.4)
Bu 
Malus qonuni
Malus qonuni
Malus qonuni
Malus qonuni
Malus qonuni deyiladi.
Ko‘rib o‘tilayotgan yorug‘lik qutblanish hodisasining mexanik
modelini quyidagi misolda ko‘rib o‘tishimiz mumkin. Òebranishlar
fazoda o‘z yo‘nalishini tez o‘zgartiradigan qilib chilvirda ko‘ndalang
to‘lqin vujudga keltirish mumkin (61- rasm). Bu to‘lqinni qutb-
lanmagan yorug‘lik nurining 
analogi (o‘xshashi)
analogi (o‘xshashi)
analogi (o‘xshashi)
analogi (o‘xshashi)
analogi (o‘xshashi) deb qarash
mumkin. Endi chilvirni tor tirqishi bo‘lgan taxta yashikdan o‘t-
kazamiz. Yashik har xil yo‘nalishdagi tebranishlardan bitta muayyan
yo‘nalishdagi tebranishlarni „ajratib beradi“ va qutblangan to‘lqin
60- rasm.
60- rasm.
60- rasm.
60- rasm.
60- rasm.
A
I
a
=0
P
I
0
α