No‘monxo‘jayev A. S. (guruh rahbari); Fattohov M

c
n

v
ni e’tiborga olsak, 
n
 
ifoda kelib chiqadi.
Undan 
v = f (v) yoki v = f (n) munosabatni hosil qilish
mumkin. Agar 
0
0
bo‘ lsa
c
c
n



 
 

 
v
v
v
v
bo‘ladi. Demak,
elektromagnit to‘lqin biror muhitga kirganda uning to‘lqin uzunligi
vakuumdagiga nisbatan 
n marta kamayar ekan. Yuqorida bayon
etilgan fikrlardan 2 ta asosiy xulosa chiqarish mumkin.
Birinchidan
Birinchidan
Birinchidan
Birinchidan
Birinchidan, elektromagnit to‘lqin bir muhitdan ikkinchi
muhitga o‘tganda uning chastotasi o‘zgarmaydi, demak, rangi
saqlanadi.
Ikkinchidan
Ikkinchidan
Ikkinchidan
Ikkinchidan
Ikkinchidan, yorug‘lik vakuumdan biror muhitga o‘tganda
uning 
tezligi va to‘lqin uzunligi n marta kamayadi.
Muhitning sindirish ko‘rsatkichining moddaga tushayotgan
yorug‘lik chastotasiga bog‘liqligi 
yorug‘lik dispersiyasi
yorug‘lik dispersiyasi
yorug‘lik dispersiyasi
yorug‘lik dispersiyasi
yorug‘lik dispersiyasi deyiladi.
Dispersiya hodisasini tajribada birinchi bo‘lib Nyuton 1666-
yilda kuzatgan. Nyuton tajribalarida oq yorug‘lik prizma orqali
64- rasm.
64- rasm.
64- rasm.
64- rasm.
64- rasm.
S
K
B
o‘tkazilganda yetti xil rangga ajralishi
ekranda kuzatilgan (64- rasm).
Òajribalar shuni ko‘rsatadiki,
oq yorug‘lik kichik tirqish 
S orqali
prizmaga tushirilsa, shisha prizmada
to‘lqin uzunligi katta nurlar kichik
burchakka og‘sa, qisqa to‘lqin uzun-
likdagi yorug‘lik prizmada katta
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

7 0
burchakka og‘ar ekan. Prizma materialining sindirish ko‘rsatkichi
va har bir rang to‘lqin uzunligi orasidagi bog‘lanishni chizsak,
65- rasmda keltirilgan grafik hosil bo‘ladi. Bu garfikda 

1
— binafsha
rangga mos tushadi. 

2
— qizilrangli to‘lqin uzunligiga to‘g‘ri keladi.
65- rasmdagi bog‘lanish 
normal dispersiya
normal dispersiya
normal dispersiya
normal dispersiya
normal dispersiya hodisasini
ifodalovchi grafikdir. Normal dispersiya hodisasi elektromagnit
to‘lqinning ko‘rish diapazonida kuzatiladi. 

<400 nm va 

>780
nm sohada 
n= f (

) bog‘lanishning monotonligi buziladi va 
anomal
anomal
anomal
anomal
anomal
dispersiya
dispersiya
dispersiya
dispersiya
dispersiya mavjud bo‘ladi (66- rasm). 
Δ

soha anomal dispersiyaga
mos keladi. Òashqi elektromagnit to‘lqinning biror 
v
s
chastotasida
modda ichidagi zarra tebranishlarida rezonans ro‘y beradi, natijada
kuchli yutilish sodir bo‘ladi. Yutilish sohasida, ya’ni 
Δ
v chastota
intervali kichik bo‘ladi va shu sohadagina anomal dispersiya hodisasi
kuzatiladi.
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
[9] — 35—43- betlar,
[1] — 427—28- betlar,
[10] — 275- bet,
[3] — 130—36- betlar,
[7] — 682—84- betlar.
Nazorat uchun savolllar
Nazorat uchun savolllar
Nazorat uchun savolllar
Nazorat uchun savolllar
Nazorat uchun savolllar
1. Shaffof jismlarda yorug‘lik yutilishi qanday sodir bo‘ladi?
2. Buger — Lambert qonuni nima? Bu qonunning aniqlik chegarasi
qanday?
3. Ber qonuni nima?
4. Yorug‘lik dispersiyasi nima?
5. Nima uchun to‘lqinning tarqalish tezligi muhitga kirganda o‘zgaradi,
chastotasi o‘zgarmaydi?
6. Anomal dispersiya nima?
65- rasm.
65- rasm.
65- rasm.
65- rasm.
65- rasm.
66- rasm.
66- rasm.
66- rasm.
66- rasm.
66- rasm.
n
n
λ
1
λ
2
λ
λ
λ
Δ
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

7 1
15-
15-
15-
15-
15- ma’ruza
ma’ruza
ma’ruza
ma’ruza
ma’ruza
Nurlanish turlari: issiqlikdan nurlanish
Nurlanish turlari: issiqlikdan nurlanish
Nurlanish turlari: issiqlikdan nurlanish
Nurlanish turlari: issiqlikdan nurlanish
Nurlanish turlari: issiqlikdan nurlanish
va uning qonunlari. Luminessensiya.
va uning qonunlari. Luminessensiya.
va uning qonunlari. Luminessensiya.
va uning qonunlari. Luminessensiya.
va uning qonunlari. Luminessensiya.
Spektr turlari
Spektr turlari
Spektr turlari
Spektr turlari
Spektr turlari
Jismlarga elektromagnit to‘lqin tushganda to‘lqinning yutilishi
yoki qaytishi hisobiga jism nurlanishi mumkin. Amalda deyarli barcha
jismlar tashqaridan nurlar kelmasa ham o‘zlaridan elektromagnit
to‘lqin chiqarish xossasiga ega. Bunday nurlanish sabablari turlicha
bo‘lishi mumkin. Qand bo‘lagi qizdirilsa, kuchsiz nurlana boshlaydi.
Qorong‘i xonada sochimizni tarasak uchqunlar paydo bo‘ladi va
chirsillash ovozi eshitiladi. Gaz to‘ldirilgan shisha naydan tok
o‘tkazilsa, nay devorlari yashil nur bilan tovlanadi, sababi: naydagi
elektronlar oqimining shisha devor bilan to‘qnashishidir. Fosfor
bo‘lagi havoda oksidlanishi hisobiga nurlana boshlaydi va h.k. Òashqi
ta’sir hisobiga bo‘ladigan nurlanishlarni umumiy nomlab,
luminessensiya
luminessensiya
luminessensiya
luminessensiya
luminessensiya deyiladi. Jismlarning qizishi hisobiga nurlanish esa
issiqlikdan nurlanish
issiqlikdan nurlanish
issiqlikdan nurlanish
issiqlikdan nurlanish
issiqlikdan nurlanish deyiladi. Moddani tashkil etgan zarralarning
xaotik-issiqlik harakatlari sekin-asta elektromagnit to‘lqin
energiyasiga o‘ta boshlaydi. Issiqlik nurlanishining asosiy miqdoriy
o‘lchovi 
nurlanish qobiliyatidir
nurlanish qobiliyatidir
nurlanish qobiliyatidir
nurlanish qobiliyatidir
nurlanish qobiliyatidir va u E
Ò
harfi bilan belgilanadi. Bu
kattalik birlik yuzadan vaqt birligida chiqayotgan issiqlik nurlanishi
energiyasidir. O‘lchov birligi:
 
2
2
2
erg
sm
m
m
.