No‘monxo‘jayev A. S. (guruh rahbari); Fattohov M

E

va
B

vektorlarning tebranishlari bilangina mavjuddir.
Yorug‘lik tarqatayotgan har bir real manba (nurlanayotgan
jism) tartibsiz nur sochuvchi, ya’ni 
elektr
elektr
elektr
elektr
elektr va magnit
magnit
magnit
magnit
magnit vektorlarining
tebranishlar tekisligi turlicha bo‘lgan ko‘plab atomlardan tashkil
topgan. Bu atomlardan tarqalayotgan to‘lqinlar bir-biriga qo‘shilib,
tabiiy yorug‘lik nurini
tabiiy yorug‘lik nurini
tabiiy yorug‘lik nurini
tabiiy yorug‘lik nurini
tabiiy yorug‘lik nurini hosil qiladi. Òabiiy yorug‘lik nurida fazoning
barcha tekisliklari tebranayotgan elektr
E

va 
B

magnit vektorlari
mavjuddir. 
Bunday nur qutblanmagan nur yoki tabiiy nur
Bunday nur qutblanmagan nur yoki tabiiy nur
Bunday nur qutblanmagan nur yoki tabiiy nur
Bunday nur qutblanmagan nur yoki tabiiy nur
Bunday nur qutblanmagan nur yoki tabiiy nur
(yorug‘lik)
(yorug‘lik)
(yorug‘lik)
(yorug‘lik)
(yorug‘lik) deb ataladi.
57- rasmda faqat elektr vektorining tebranishlari (
E

) tas-
virlangan. Umuman, ko‘p hollarda faqat yorug‘lik nurining elektr
vektori to‘g‘risida so‘z yuritish maqsadga muvofiq deb qabul
qilingan, chunki yorug‘likning fizikavay, kimyoviy, biologik va
boshqa ta’siri, asosan, elektr vektori (tebranish)
E

bilan bog‘liqdir.
Demak, 
tabiiy yorug‘likda elektr vektorining tebranishi boshqa
yo‘nalishlardagi tebranishlardan ustunlikka ega bo‘lgan biron-bir
yo‘nalish mavjud emas. Bu, yorug‘lik nuridagi fazoning barcha
tekisliklarda tebranayotgan elektr tebranishlari teng kuchli bo‘ladi,
degan ma’noni beradi (57-
a rasmga qarang).
Agar elektr tebranishlari biron-bir yo‘l bilan 
tartibga solinsa
tartibga solinsa
tartibga solinsa
tartibga solinsa
tartibga solinsa,
ya’ni elektr tebranish vektorlari bitta tekislikda tebranadigan bo‘lsa,
bunday yorug‘lik nuri 
qutblangan nur (yorug‘lik)
qutblangan nur (yorug‘lik)
qutblangan nur (yorug‘lik)
qutblangan nur (yorug‘lik)
qutblangan nur (yorug‘lik) deyiladi: elektr
vektorining tebranishi faqat bitta tekislikda sodir bo‘layotgan bo‘lsa,
bunday nur 
yassi qutblangan
yassi qutblangan
yassi qutblangan
yassi qutblangan
yassi qutblangan yoki chiziqli qutblangan
chiziqli qutblangan
chiziqli qutblangan
chiziqli qutblangan
chiziqli qutblangan nur deyiladi
(57-
b rasm). Biror yo‘nalishdagi tebranish boshqa
yo‘nalishlardagidan afzallikka ega bo‘lgan nur esa
qisman qutblangan
qisman qutblangan
qisman qutblangan
qisman qutblangan
qisman qutblangan
nur (yorug‘lik)
nur (yorug‘lik)
nur (yorug‘lik)
nur (yorug‘lik)
nur (yorug‘lik) deb ataladi (57- d rasm).
57- rasm.
57- rasm.
57- rasm.
57- rasm.
57- rasm.
y
S
a
b
d
x
x
y
n u r
n u r
n u r
E

E

E

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6 3
dielektrik muhitlarning chegarasidan 
qaytishi
qaytishi
qaytishi
qaytishi
qaytishi va sinishida
sinishida
sinishida
sinishida
sinishida ham
kuzatiladi. Bunday qaytgan va singan nurlar o‘zaro 
perpendikular
perpendikular
perpendikular
perpendikular
perpendikular
tekisliklarda qisman qutblangan
tekisliklarda qisman qutblangan
tekisliklarda qisman qutblangan
tekisliklarda qisman qutblangan
tekisliklarda qisman qutblangan bo‘ladi. Agar tushish burchagi 
α
kattalashtirib borilsa, bunga mos ravishda qaytish va sinish
burchaklari ham kattalashib boradi. Òajribalarning ko‘rsatishicha,
singan nur bilan qaytgan nur o‘zaro perpendikular bo‘lgan holda,
ya’ni 90° li burchak hosil qilganida, qaytgan nur 
to‘la qutblangan
to‘la qutblangan
to‘la qutblangan
to‘la qutblangan
to‘la qutblangan,
singan nur esa 
qisman qutblangan
qisman qutblangan
qisman qutblangan
qisman qutblangan
qisman qutblangan bo‘ladi (59- rasm).
Yorug‘likning sinish qonunidan foydalanib, qaytgan nurning
to‘la qutblanish 
to‘la qutblanish 
to‘la qutblanish 
to‘la qutblanish 
to‘la qutblanish shartini chiqarish mumkin. Ma’lumki, muhitning
sindirish ko‘rsatkichi quyidagi formuladan topilar edi:
sin 
α
/sin 
r = n. (13.1)
59- rasmga muvofiq 
r 
=
90° –
α
ni yozish mumkin,
chunki 
∠ α
=
∠β
, u holda
sin
sin(90– )
n



(13.2)
ifodaga ega bo‘lamiz. Òrigonometrik funksiyada cos 
α 
=
sin (90–
α
)
munosabat o‘rinli edi. Shuning uchun (4.2) ifoda,
58- rasm.
58- rasm.
58- rasm.
58- rasm.
58- rasm.
59- rasm.
59- rasm.
59- rasm.
59- rasm.
59- rasm.
S
O
E
E
O
I
II
α
β
r
90°
r
1
n
2
Alohida atom tarqatgan nurni
yassi qutblangan yorug‘lik
yassi qutblangan yorug‘lik
yassi qutblangan yorug‘lik
yassi qutblangan yorug‘lik
yassi qutblangan yorug‘lik deb qarash
mumkin. Bunda elektr vektori faqat
bitta tekislikda tebranadi. Òabiatda
shunday moddalar (kristallar) mav-
judki, ular tabiiy yorug‘likni qutblan-
gan yorug‘likka aylantirib beradi. Ma-
salan, 
turmalin kristalida
turmalin kristalida
turmalin kristalida
turmalin kristalida
turmalin kristalida shunday
yo‘nalish mavjudki, u o‘zidan o‘ta-
yotgan yorug‘likning elektr vektorini
bitta tekislikda tebranayotgan 
yassi
yassi
yassi
yassi
yassi
qutblangan yorug‘likka
qutblangan yorug‘likka
qutblangan yorug‘likka
qutblangan yorug‘likka
qutblangan yorug‘likka aylantirib
beradi (58- rasm). Elektr vektori teb-
ranayotgan tekislik 
tebranish tek-
tebranish tek-
tebranish tek-
tebranish tek-
tebranish tek-
siligi
siligi
siligi
siligi
siligi, magnit vektori tebranayotgan
tekislik 
qutblanish tekisligi
qutblanish tekisligi
qutblanish tekisligi
qutblanish tekisligi
qutblanish tekisligi deyiladi.
Yorug‘likning yassi qutblanishi
faqat yorug‘likning kristalldan o‘ti-
shidagina emas, balki ikkita izotrop
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6 4
sin
cos
yoki
= tg