No‘monxo‘jayev A. S. (guruh rahbari); Fattohov M

c



v
(19.2)
Demak, jismga nisbatan tinch turgan soat bo‘yicha o‘lchangan
τ
0 
vaqt oralig‘i jismga nisbatan harakatlanayotgan soat bo‘yicha
o‘lchangan 
τ
vaqt oralig‘iga qaraganda kichik bo‘lar ekan.
Amalda 
1
c

v
bo‘lgani 
τ
>
τ
0
ekani ravshan.
Bu jismga nisbatan 
v tezlik bilan harakatlanayotgan soat bo‘yicha
aniqlangan vaqt oralig‘i sekinlashishining relativistik effektidir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

8 8
Agar 
v<2
2
c
v
ni hisobga
olmasa ham bo‘ladi. U holda 
l = l
0
va 
τ
=
τ
0
, ya’ni harakatdagi
sanoq sostemasida jismlarning relativistik qisqarishini va vaqtning
sekinlashishini hisobga olmasa ham bo‘ladi.
Fazo hamda vaqt to‘g‘risidagi relativistik tasavvurlarga tezliklarni
qo‘shishning yangi qonuni muvofiq keladi. Òezliklarni qo‘shishning
klassik qonuni to‘g‘ri bo‘lmaydi, chunki u yorug‘likning vakuum-
dagi tezligi o‘zgarmas degan fikrga ziddir.
Agar poyezd 
v
tezlik bilan ketayotgan, shu poyezd vagonida
esa yorug‘lik to‘lqini poyezdning harkat yo‘nalishida tarqalayotgan
bo‘lsa, yorug‘lik to‘lqinining Yerga nisbatan tezligi 
v+c qiymatga
emas, balki
c ga teng bo‘lishi kerak. Òezliklarni qo‘shishning yangi
qonuni talab etiladigan natijaga olib kelishi lozim. Biz bu yerda
moddiy nuqta harakatini qarab chiqamiz. Nuqtaning holati 
K
sistemada har bir
t vaqt momentida x, y, z koordinatalar bilan
belgilanadi. Nuqta tezlik vektorining 
K sistemaga nisbatan x, y, z
o‘qlarga proyeksiyasi
,
,
x
y
z
dx
dy
dz
u
u
dt
dt
dt
u



ifodalardan iborat bo‘ladi. Nuqtaning holati 
K
′ 
sistemada har bir
t
′
vaqt momentida
x
′ 
, 
y
′
, 
z
′ 
koordinatalar bilan xarakterlanadi.
Nuqta tezlik vektorining 
K
′ 
sistemaga nisbatan 
x
′ 
, 
y 
′ 
, 
z
′ 
o‘qlarga
proyeksiyasi
,
,
x
y
z
dx
dy
dz
u
u
dt
dt
dt
u










 
ifodalar bilan aniqlanadi.
Lorens almashtirishlari formulalaridan
2
2
2
2
2
,
1–
1–
,
,
dt
dx
dx
dt
c
c
c
dx
dy
dy dz
dz dx











v
v
v
v
kelib chiqadi. Oldingi uchta tenglikni to‘rtinchi tenglikka bo‘lib,
tezliklar uchun bir sistemadan ikkinchi sistemaga o‘tgandagi
almashtirish formulasiga ega bo‘lamiz:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

8 9
2
2
2
2
2
2
2
,
1
1–
,
1
1–
.
1
x
x
x
y
y