No‘monxo‘jayev A. S. (guruh rahbari); Fattohov M

t
m
F






v
(20.1)
qonuni bir inersial sanoq sistemasidan ikkinchi inersial sanoq
sistemasiga o‘tilganda o‘z shaklini o‘zgartirmaydi (nisbiylik prin-
sipi buzilmaydi).
Ammo harakat tezliklari katta bo‘lgan bu qonun o‘zining
odatdagi (klassik) shaklida to‘g‘ri bo‘lmaydi.
Dinamikaning ikkinchi qonunini Nyutonning o‘zi ishlatgan
boshqa bir shaklda yozamiz:
,
t
m
F






p
(20.2)
bu yerda
p
m



v
— jismning impulsi. Bu tenglamada jismning
massasi tezlikka bog‘liq emas, deb hisoblangan. Shunisi ajoyibki,
harakat tezligi juda katta bo‘lganda ham (20.2) tenglama o‘z shaklini
o‘zgartirmaydi. Jismning massasigina o‘zgaradi. Jismning tezligi
ortganda uning massasi o‘zgarmay qolmaydi, balki jismning
harakat tezligi yorug‘lik tezligi 
c ga yaqinlashgan sari massa orta
boshlaydi.
Massaning tezlikka bog‘liqligini impulsning saqlanish qonuni
fazo hamda vaqt to‘g‘risidagi yangi tasavvurlar uchun ham to‘g‘ri
bo‘ladi, degan tahmin asosida topish mumkin. Hisoblashlar juda
ham murakkab. Shu sababli bu hisoblashlarning natijalarinigina
keltiramiz. Agar tinch turgan jismning massasini 
m
0
bilan
belgilasak, 

v
tezlik bilan harakatlanayotgan jismning massasi m
quyidagi formuladan topiladi:
0
2
2
1–
c
.
v
m
m =
(20.3)
m massaga jismning relativistik massasi
jismning relativistik massasi
jismning relativistik massasi
jismning relativistik massasi
jismning relativistik massasi deyiladi. Massaning
o‘zgarishi jism harakat tezligining va shunga mos ravishda jism
kinetik energiyasining ortib borishi tufayli vujudga keladi. Jismning
relativistik massasi,
1

v
c
bo‘lganligi uchun, tinchlikdagi massa-
sidan katta bo‘ladi. 75- rasmda jism massasining uning tezligiga
bog‘liqlik grafigi berilgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

9 2
0
2
2
1–
c
.

v
m v
p =
(20.4)
Relativistik dinamikaning asosiy qonuni esa avvalgi shaklida
yoziladi:
.
t
F





p
Biroq bu yerda jismning impulsi to‘g‘ridan to‘g‘ri 
0
m

v
ko‘payt-
madan emas, balki (20.4) formuladan topiladi.
Shunday qilib, Nyuton vaqtidan beri ikki yarim asr davomida
o‘zgarmas deb hisoblanib kelingan massa aslida tezlikka bog‘liq ekan.
Endi nisbiylik nazariyasidan kelib chiqadigan juda muhim xulosa
bilan tanishib chiqamiz; bu xulosa yadro fizikasi va elementar
zarrachalar fizikasida eng asosiy ahamiyatga ega. Gap 
energiya
energiya
energiya
energiya
energiya
bilan massa orasidagi universal bog‘lanish
bilan massa orasidagi universal bog‘lanish
bilan massa orasidagi universal bog‘lanish
bilan massa orasidagi universal bog‘lanish
bilan massa orasidagi universal bog‘lanish to‘g‘risida boradi.
Energiya bilan massa orasidagi bog‘lanish energiyaning saq-
lanish qonunidan va jism massasining uning harakatlanish tezligiga
bog‘liqlik omilidan muqarrar ravishda kelib chiqadi.
Massa bilan energiya orasidagi bog‘lanishni miqdor jihatdan
jismning yorug‘likning
c tezligidan ancha kichik v tezlik bilan
harakatlanishi misolida aniqlash hammadan oson. Buning uchun
massa bilan tezlik orasidagi bog‘lanishning tarkibiy ifodasini 
v <75- rasm.
75- rasm.
75- rasm.
75- rasm.
75- rasm.
m
8
m
0
0
0,5
c
c
7
m
0
6
m
0
5
m
0
4
m
0
3
m
0
2
m
0
m
0
Jismlarning tezligi yorug‘lik
tezligidan ancha kichik bo‘lganda
2
2
1 –