No‘monxo‘jayev A. S. (guruh rahbari); Fattohov M

l
n
n

.
Oxirgi ifoda shuni ko‘rsatadiki, oq yorug‘lik spektridagi barcha
nurlarni bir vaqtning o‘zida so‘ndirish mumkin emas. Shuning
uchun oxirgi munosabat inson ko‘zi yaxshi sezuvchi to‘lqin uzunligi
(
λ
0
= 555 nm) uchun bajarilishi kerak.
Interferensiya hodisasidan texnikada foydalanishning uchinchi
yo‘nalishi — bular aniq o‘lchashlarni amalga oshiruvchi asboblar,
ya’ni interferometrlardir. Bu asboblar yordamida juda katta aniqlikda
(7—8 qiymatdor raqamgacha) sirt sayqalligi, yorug‘lik to‘lqin
uzunligi, turli gazlar sindirish ko‘rsatkichlari va h.k.ni aniqlash
mumkin. Masalan, Maykelson interferometri yordamida yorug‘lik
to‘lqin uzunligi katta aniqlikda o‘lchandi va uzunlik o‘lchov birligi
1 m aniqlandi. Shunga asosan SI da 1 m uzunlikka Kr-86 atom
nurlanishidagi to‘lqin uzunlikdan 1650763, 73 tasi joylashar
ekan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

5 5
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
[3] – 117—20- betlar,
[1] – 402—07- betlar,
[9] – 68—74- betlar.
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
1. Ponasimon parda burchagi nima uchun kichik bo‘lishi talab qilinadi?
2. Ponasimon pardada kogerent nurlar qanday hosil bo‘ladi?
3. Qaytgan nur uchun Nyuton halqalari radiusini aniqlovchi formulani
keltirib chiqaring.
4. Nyuton halqalariga yorug‘lik biror burchak ostida tushsa, manzara
qanday o‘zgaradi? Havo qatlami suyuqlik bilan to‘ldirilsa-chi?
5. Nyuton halqalarini nima uchun markazdan uzoqlashgan sari ajratish
qiyinlashadi?
6. Qaytgan yorug‘likda markazda qanday dog‘ hosil bo‘ladi?
7. Interferensiya hodisasidan texnikada qo‘llanishga misollar keltiring va
tushuntiring.
12- ma’ruza
12- ma’ruza
12- ma’ruza
12- ma’ruza
12- ma’ruza
Yorug‘likning difraksiyasi. Guygens—Frenel
Yorug‘likning difraksiyasi. Guygens—Frenel
Yorug‘likning difraksiyasi. Guygens—Frenel
Yorug‘likning difraksiyasi. Guygens—Frenel
Yorug‘likning difraksiyasi. Guygens—Frenel
prinsipi. Parallel nurlarning bir tirqishdan
prinsipi. Parallel nurlarning bir tirqishdan
prinsipi. Parallel nurlarning bir tirqishdan
prinsipi. Parallel nurlarning bir tirqishdan
prinsipi. Parallel nurlarning bir tirqishdan
bo‘ladigan difraksiyasi.
bo‘ladigan difraksiyasi.
bo‘ladigan difraksiyasi.
bo‘ladigan difraksiyasi.
bo‘ladigan difraksiyasi.
Difraksion panjara. Difraksion spektr
Difraksion panjara. Difraksion spektr
Difraksion panjara. Difraksion spektr
Difraksion panjara. Difraksion spektr
Difraksion panjara. Difraksion spektr
Yorug‘likning to‘lqin tabiatiga ega ekanligini tavsiflovchi
hodisalardan biri yorug‘likning difraksiyasidir. 
Yorug‘lik
Yorug‘lik
Yorug‘lik
Yorug‘lik
Yorug‘lik
to‘lqinlarining to‘siqlarni aylanib o‘tishi va geometrik soya sohasi
to‘lqinlarining to‘siqlarni aylanib o‘tishi va geometrik soya sohasi
to‘lqinlarining to‘siqlarni aylanib o‘tishi va geometrik soya sohasi
to‘lqinlarining to‘siqlarni aylanib o‘tishi va geometrik soya sohasi
to‘lqinlarining to‘siqlarni aylanib o‘tishi va geometrik soya sohasi
tomoniga og‘ishi difraksiya
tomoniga og‘ishi difraksiya
tomoniga og‘ishi difraksiya
tomoniga og‘ishi difraksiya
tomoniga og‘ishi difraksiya deb ataladi. Yorug‘lik to‘lqinlarining
difraksiyasini kuzatish uchun ma’lum bir shart-sharoit yaratish
kerak. Xususan, yorug‘likning to‘lqin uzunligi (

) ekrandagi to‘siq
(tirqish) o‘lchami bilan o‘lchovdosh bo‘lgandagina juda aniq
difraksiya kuzatiladi. Yorug‘likning difraksiyalanishini quyidagi
tajribalarda yaqqol kuzatish mumkin: dumaloq teshikning diametri
d bo‘lgan tiniqmas B to‘siqqa yorug‘lik nuri S manbadan
tushayotgan bo‘lsin. Òo‘siq orqasida joylashtirilgan 
A ekranda aniq
soya bilan chegaralangan 
yorug‘ dog‘
yorug‘ dog‘
yorug‘ dog‘
yorug‘ dog‘
yorug‘ dog‘ paydo bo‘ladi (52- a rasm).
Bu yorug‘lik nurining to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalishining
buzilmaganligini ko‘rsatadi. Shundan so‘ng teshik diametrini
kamaytirib borsak, soyaning chegarasi buziladi, ya’ni aniq bo‘l-
masligi namoyon bo‘la boshlaydi. 
A ekrandagi dog‘ navbatlashib
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

5 6
boruvchi yorug‘ va qorong‘i 
konsentrik
konsentrik
konsentrik
konsentrik
konsentrik aylanalar
aylanalar
aylanalar
aylanalar
aylanalar (halqalar)
ko‘rinishiga ega bo‘lib, asta-sekin geometrik soyani egallab boradi
(52-
b rasm).
Agar ekran (
B)ga tushayotgan yorug‘lik to‘lqini monoxromatik
monoxromatik
monoxromatik
monoxromatik
monoxromatik
bo‘lsa (

= const), 
halqalar
halqalar
halqalar
halqalar
halqalar almashinib boruvchi yorug‘ va qorong‘i
aylanalar ko‘rinishiga ega bo‘ladi. Agar ekranga tushayotgan yorug‘lik
nomonoxromatik
nomonoxromatik
nomonoxromatik
nomonoxromatik
nomonoxromatik to‘lqin (

≠
const) bo‘lsa, ekranda kamalak
rangdagi manzara kuzatiladi. Bu 
difraksion manzara
difraksion manzara
difraksion manzara
difraksion manzara
difraksion manzara deyiladi.
Difraksion manzarani tabiiy sharoitlarda ham kuzatish mumkin:
tuman (muzlagan) yoki terlagan deraza oynasi orqali qaralsa,
kuzatilayotgan yorug‘lik manbayi atrofida 
rangli halqalarni
rangli halqalarni
rangli halqalarni
rangli halqalarni
rangli halqalarni ko‘rish
mumkin. Bu yorug‘likning juda kichik to‘siq vazifasini bajaruvchi
tomchilardagi difraksiyasidir.
Yorug‘likning difraksiyasini tajribalar asosida chuqur o‘rgan-
gan va uning nazariyasini yaratgan fransiyalik Frenel dumaloq
diskdan, dumaloq teshikdan va ingichka sim toladan bo‘ladigan
difraksiyalarni kuzatadi. 1818- yili yorug‘likning korpuskular
nazariyasi tarafdorlari bilan to‘lqin tabiati nazariyasi tarafdorlari
o‘rtasida Parij Fanlar akademiyasidagi tortishuvda Frenel
tarafdorlari g‘olib chiqadi va oliy mukofotga sazovor bo‘lishadi.
Bunda quyidagi e’tiroz bildirilgan edi: agar yorug‘lik to‘lqin tabiatiga
ega bo‘lsa, dumaloq diskda kuzatilayotgan difraksiya markazida
yorug‘ dog‘ paydo bo‘lishi kerak. Shu zahotiyoq qorong‘i joyda
tajriba o‘tkazilib, haqiqatdan ham, diskning qoq markaziga to‘g‘ri
kelgan ekranda yorug‘ dog‘ paydo bo‘lganligi kuzatiladi.
Òo‘lqinlar difraksiyasi hodisasini Guygens prinsipi yordamida
sifat jihatdan tushuntirish mumkin.
Ammo turli yo‘nalishlarda tarqalayotgan to‘lqinlarning
intensivligi (
I ~A
2
) haqida Guygens prinsipi hech qanday
ma’lumot bermaydi. Bu kamchilikni Frenel tuzatdi va u Guygens
prinsipini ikkilamchi to‘lqinlar interferensiyasi haqidagi g‘oya
52- rasm.
52- rasm.
52- rasm.
52- rasm.
52- rasm.
S
B
A
A
S
B
A
A
a
b
coya
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

5 7
bilan to‘ldirdi hamda bu prinsipga fizik ma’no berdi. Shu tariqa
Frenel—Guygens prinsipi vujudga keldi va u to‘lqin optikaning
asosiy prinsipi bo‘lib qoldi: 
yorug‘lik to‘lqini yetib borgan har
yorug‘lik to‘lqini yetib borgan har
yorug‘lik to‘lqini yetib borgan har
yorug‘lik to‘lqini yetib borgan har
yorug‘lik to‘lqini yetib borgan har
bir nuqta ikkilamchi yorug‘lik manbayi bo‘lishi bilan birga, ular
bir nuqta ikkilamchi yorug‘lik manbayi bo‘lishi bilan birga, ular
bir nuqta ikkilamchi yorug‘lik manbayi bo‘lishi bilan birga, ular
bir nuqta ikkilamchi yorug‘lik manbayi bo‘lishi bilan birga, ular
bir nuqta ikkilamchi yorug‘lik manbayi bo‘lishi bilan birga, ular
kogerent yorug‘lik manbalariga aylanadi va ulardan chiqqan nurlar
kogerent yorug‘lik manbalariga aylanadi va ulardan chiqqan nurlar
kogerent yorug‘lik manbalariga aylanadi va ulardan chiqqan nurlar
kogerent yorug‘lik manbalariga aylanadi va ulardan chiqqan nurlar
kogerent yorug‘lik manbalariga aylanadi va ulardan chiqqan nurlar
kelib tushgan har bir nuqtada interferensiya hodisasi yuzaga
kelib tushgan har bir nuqtada interferensiya hodisasi yuzaga
kelib tushgan har bir nuqtada interferensiya hodisasi yuzaga
kelib tushgan har bir nuqtada interferensiya hodisasi yuzaga
kelib tushgan har bir nuqtada interferensiya hodisasi yuzaga
keladi.
keladi.
keladi.
keladi.
keladi.
Shu asosda 
S
0
manba tomonidan ixtiyoriy 
M nuqtada
uyg‘otilayotgan yorug‘lik tebranishlarining intensivligini hisoblash
maqsadida Frenel o‘zining 
zonalar usulini
zonalar usulini
zonalar usulini
zonalar usulini
zonalar usulini tavsiya qildi. Buning
uchun to‘lqin sirtini shunday halqasimon zonalarga ajratiladiki,
bunda har bir zonaning chetidan nuqtagacha bo‘lgan masofalar
bir-biridan 

/2 ga farq qiladi. Ixtiyoriy 
n- zonaning tashqi chetidan
M nuqtagacha bo‘lgan b
m 
masofa quyidagicha ifodalanadi:
2