No‘monxo‘jayev A. S. (guruh rahbari); Fattohov M

B

1
B

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

4 5
akkomodatsiya qila oladi. Eng kichik akkomodatsiya masofasi 10 sm
dan 22 sm gacha o‘zgarib turadi. Kishining yoshi ortgan sari bu
masofa 30 sm gacha ortishi mumkin. Biroq ba’zi kishilarning ko‘zi
zo‘riqmagan holatda uzoqdagi buyum tasvirini to‘r pardada emas,
balki uning oldida hosil qiladi (47- 
a rasm). Ko‘zning bu nuqsoni
yaqindan ko‘rarlik
yaqindan ko‘rarlik
yaqindan ko‘rarlik
yaqindan ko‘rarlik
yaqindan ko‘rarlik deb ataladi, chunki kishi bunda uzoqdagi
buyumlarni ravshan ko‘ra olmaydi. Bunday ko‘z akkomodat-
siyasining eng uzoq nuqtasi cheksiz uzoqlikda bo‘lmaydi. Shunga
yarasha eng yaxshi ko‘rish masofasi ham kichik bo‘ladi. Uzoqdagi
buyumning har bir nuqtasidan kelayotgan nurlar (ya’ni deyarli
parallel dastalar) to‘rpardada to‘planishi uchun ularni tarqaluvchi
qilish kerak. Buning uchun sochuvchi linzalar o‘rnatilgan
ko‘zoynak taqiladi (47- 
b rasm). Parallel nurlar bunday linza orqali
o‘tar ekan, ko‘z akkomodatsiyasining eng uzoq nuqtasidan
kelayotgandek ko
Uzoqdagi buyumning tasviri ko‘zning to‘rparda orqasiga tushishi
bilan bog‘liq bo‘lgan nuqson 
uzoqdan ko‘rarlik
uzoqdan ko‘rarlik
uzoqdan ko‘rarlik
uzoqdan ko‘rarlik
uzoqdan ko‘rarlik deb ataladi (47- d
rasm). Bunda uzoqdagi narsani ko‘rishda ko‘z zo‘riqadi, yaqindagi
narsalarni ko‘rishda esa akkomodatsiya imkoniyati qaralayotgan
narsagacha bo‘lgan masofa 
d
0
=25 sm dan ortgandayoq tugaydi. Buyum
tasvirini to‘rpardaga keltirish uchun gavharga tushayotgan parallel
nurlar dastasini yaqinlashtiruvchi (kesishuvchi) dastaga aylantirish
kerak, buning uchun yig‘uvchi linzalar o‘rnatilgan ko‘zoynak taqiladi.
(47-
e rasm) d
0
=25 sm masofada turgan 
S buyumdan kelayotgan
nurlar linzadan o‘tib, bir-biridan kamroq uzoqlashuvchi bo‘lib qoladi
va akkomodatsiya chegarasiga muvofiq keladigan 
d masofadagi S ’
nuqtasidan chiqayotgandek ko‘rinadi. Shunday qilib, ko‘zning nuq-
sonlarini yig‘uvchi va sochuvchi linzalar o‘rnatilgan ko‘zoynaklardan
foydalanib yo‘qotish mumkin, bunda eng yaxshi ko‘rish masofasi
benuqson ko‘znikidek bo‘lib qoladi.
47- rasm.
47- rasm.
47- rasm.
47- rasm.
47- rasm.
a
b
d
e
d
0
S
′
S
d
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

4 6
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
[5] — 358—64- betlar,
[7] - 642 — 47- betlar
.
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
1. Ko‘zning tuzilishi tasvirlab bering.
2. Eng yaxshi ko‘rish masofasi deb nimaga aytiladi?
3. Akkomodatsiya deb nimaga aytiladi?
4. Ko‘zning qanday nuqsonlari bor va ular qanday bartaraf qilinadi?
10- ma’ruza
10- ma’ruza
10- ma’ruza
10- ma’ruza
10- ma’ruza
Yorug‘likning to‘lqin asoslari. Yoruqg‘lik
Yorug‘likning to‘lqin asoslari. Yoruqg‘lik
Yorug‘likning to‘lqin asoslari. Yoruqg‘lik
Yorug‘likning to‘lqin asoslari. Yoruqg‘lik
Yorug‘likning to‘lqin asoslari. Yoruqg‘lik
interferensiyasi. Frenel biðrizmasi
interferensiyasi. Frenel biðrizmasi
interferensiyasi. Frenel biðrizmasi
interferensiyasi. Frenel biðrizmasi
interferensiyasi. Frenel biðrizmasi
Yorug‘likning tabiati haqidagi birinchi ilmiy giðoteza XVII asrda
aytilgan.
1672- yilda I. Nyuton yorug‘likni zarrachalar oqimidan iborat
degan bo‘lsa, R.Guk va X.Guygens shu davrda yorug‘likning to‘lqin
nazariyasini ishlab chiqishdi. Yorug‘likning to‘lqin tabiatini
tushuntirishda murakkab masala ko‘ndalang turardi. Yorug‘lik
tarqalishida qanday zarracha tebranadi va ular qanday muhitda
tarqaladi? Mana shu savolga Maksvell o‘zining nazariy mulohazalari
asosida javob berdi. Maksvell yorug‘likni elektromagnit to‘lqinlar
deb faraz etdi. Bu esa ko‘p o‘tmay qator eksperimental dalillar
asosida to‘la tasdiqlandi.
Yorug‘lik bilan o‘tkazilgan ko‘pgina tajribalarni tushuntirishda
yorug‘likning korpuskular nazariyasi olingan natijalarni aniq
izohlab bermaydi. Masalan, yorug‘lik interferensiyasi, difraksiyasi
va qutblanishini faqat yorug‘likni to‘lqin deb qarab tushuntirish
mumkin.
Ilmiy tekshirish shuni ko‘rsatadiki, 
yorug‘lik
yorug‘lik
yorug‘lik
yorug‘lik
yorug‘lik — to‘lqin uzunligi
400 nm dan 780 nmgacha bo‘lgan elektromagnit tebranishlarning
fazodagi tarqalishidir.
Yorug‘lik interferensiyasini tushuntirish uchun kongerent
yorug‘lik manbalari tushunchasini kiritish lozim. Kogerent yorug‘lik
manbalari deb bir xil chastotali va fazalar farqi o‘zgarmas bo‘lgan
tebranishlarni yuzaga keltiruvchi to‘lqin manbayiga aytiladi. Odatda,
bitta yorug‘lik manbayidan chiqayotgan to‘lqinni biror usul bilan
ikki kogerent to‘lqinga ajratiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

4 7
ning ikkinchi asosiy sharti — kogerent to‘lqinlar qo‘shilishidan
oldin yo‘llar farqini hosil qilishi kerak, ya’ni ikki kogerent to‘lqin
bosadigan optik yo‘llar farqi butun yoki yarim to‘lqin uzunligiga
teng bo‘lishi kerak. Yuqorida qayd qilingan ikki shart bajarilganda
yorug‘lik interfefrensiyasi kuzatiladi. 
Yorug‘lik interferensiyasi
Yorug‘lik interferensiyasi
Yorug‘lik interferensiyasi
Yorug‘lik interferensiyasi
Yorug‘lik interferensiyasi deb,
ikki kogerent to‘lqinning fazoda qo‘shilib, ular energiyasi (intivsiv-
ligi)ning qayta taqsimlanishiga, ya’ni o‘zaro kuchayishiga yoki
susayishiga aytiladi.
Frenel biðrizmasi
Frenel biðrizmasi
Frenel biðrizmasi
Frenel biðrizmasi
Frenel biðrizmasi. Yorug‘lik interferensiyasini kuzatishda Frenel
ko‘zgu va ikki prizmadan foydalandi. 48- rasmda Frenel biðriz-
masining tuzilish sxemasi keltirilgan.
α
1
va
α
2
juda kichik bo‘lgan
ikkita bir xil shisha prizma bir-biriga eng kichik sirtlari bilan siqilib
yelimlanadi. Agar prizmaning bir tomoniga 
S yorug‘lik manbai
joylashsa, uning 
S
1
va 
S
2 
mavhum tasvirlari yuzaga keladi. Demak,
2 ta kogerent manba hosil qilamiz. Ekran 
E da ikki — S
1
va 
S
2
manbalardan kelayotgan kogerent to‘lqinlar, qo‘shilib, inter-
ferensiya hosil qiladi. Agar 
S manba tabiiy yorug‘lik bo‘lsa, ekranda
turli rangli polosalar hosil bo‘ladi, agar aniq to‘lqin uzunlikka ega
monoxromatik yorug‘lik bo‘lsa, ekranda faqat shu rangli polosalar
ma’lum masofada birin-ketin joylashadi. Yorug‘ polosalar orasi
qorong‘i bo‘ladi. Odatda, ushbu polosalar (yo‘llar)
S manba yo‘liga
tor tirqish qo‘yilganda kuzatiladi. Tirqishning to‘g‘risida yorug‘
polosa hosil bo‘ladi. Markaziy yorug‘ polosaning chap va o‘ng
tomonida simmetrik ravishda: agar optik yo‘llar farqi 
2

toq to‘lqin
soniga teng bo‘lsa, qorong‘i yo‘l; juft to‘lqin soni 
λ
ga teng bo‘lsa,
yorug‘ yo‘l hosil bo‘ladi va h.k. Ekrandagi yorug‘ va qorong‘i yo‘llar
orasidagai masofa deyarli bir xil bo‘ladi. 
λ
o‘zgarishi bilan ekrandagi
yo‘llar soni (zichligi) o‘zgaradi, 
λ
kamaysa ekranda ko‘proq
polosalar kuzatiladi va aksincha 
λ
ortsa, polosalar soni kamayadi.
48- rasm.
48- rasm.
48- rasm.
48- rasm.
48- rasm.
S
1
S
S
2
E
Yorug‘lik interferensiyasini
kuzatish uchun kogerent man-
balardan foydalanish lozim.
Odatda, kogerent manbalar:
Frenel biðrizmasi, Yung usuli,
yupqa plastinkada, ponada,
Nyuton halqalarida, Loyd ko‘z-
gusida va boshqa ko‘pgina usullar
yordamida hosil qilinadi. Yorug‘-
lik interferensiyasini kuzatish-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

4 8
Tajribalar shuni ko‘rsatdiki, har bir to‘lqin uzunlikka ma’lum
bir rangli nurlanish mos kelar ekan, ya’ni yorug‘lik rangi
tebranishlar chastotasi bilan aniqlanadi. Ikkinchidan bir necha
ranglarning qo‘shilishidan oq yorug‘lik hosil bo‘lar ekan. Agar
biðrizma oq yorug‘lik bilan yoritilsa, tirqish to‘g‘risida oq
yorug‘likdagi polosa hosil bo‘ladi.
Ikki kogerent to‘lqinlar qo‘shilishining analyetik ko‘rinishini
yozaylik. Biror nuqtaga yetib kelayotgan monoxromatik to‘lqin
garmonik tebranishlar tenglamasi bilan aniqlanadi:
1
1
1
0
cos
cos(
).