No‘monxo‘jayev A. S. (guruh rahbari); Fattohov M

Fob
Fok
K




bu yerda:
F
ob
— obyektivning fokus masofasi,
F
ok
— okularning
fokus masofasi. Òeleskopda kirish birchagini kattalashtirish uchun
uzun fokusli obyektiv va qisqa fokusli okular tanlab olinadi.
Ko‘rish trubalari yer ustidagi obyektlarni kuzatish uchun
ishlatiladi. 42- rasmda 
Galiley trubasining
Galiley trubasining
Galiley trubasining
Galiley trubasining
Galiley trubasining sxemasi ko‘rsatilgan. Bu
asbobda 
AB buyumning ayrim nuqtalaridan kelayotgan nurlar
yig‘uvchi linzalar (obyektiv
O
1
) dan o‘tib, yig‘uvchi nurlarga
aylanadi. Bu nurlar to‘nkarilgan, kichiklashgan tasvir 
ab ni hosil
qilishi mumkin edi, ammo bu nurlar tasvir hosil qilguncha, tar-
qatuvchi linza (okular 
O
2
) ga tushadi va biz buyumning to‘g‘ri
mavqum tasviri
A, B ni ko‘ramiz.
Salgina kattalashtirib ko‘rsatadigan (teatr durbini ) durbinlar
Galileyning ikkita turbinasidan iborat bo‘ladi.
Ancha katta qilib ko‘rsatadigan durbinlar (harbiy durbinlar)
Keplerning ikkita trubasidan yasaladi.
42- rasm.
42- rasm.
42- rasm.
42- rasm.
42- rasm.
A
1
B
1
O
2
O
1
A
B
b
a
Okulyar
Obyektiv
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

4 1
Proyeksion apparatning vazifasi ekranda buyumning katta-
lashgan haqiqiy tasvirini hosil qilishdir. Bunday shaffof asosga
olingan rasm yoki fotosurat, diapozitiv yoki shaffof bo‘lmagan
obyektlar, masalan, qog‘ozlardagi chizmalar, kitobdagi rasmlar
bilishi mumkin. Shaffof obyektlarni proyeksiyalash uchun
mo‘ljallangan proyeksion apparatlar 
diaskoplar
diaskoplar
diaskoplar
diaskoplar
diaskoplar (grekcha „dia“—
shaffof), shaffof bo‘lmagan obyektlarni proyeksiyalash uchun
mo‘ljallangan asboblar 
epidiaskoplar
epidiaskoplar
epidiaskoplar
epidiaskoplar
epidiaskoplar (grekcha) „epa“—
shaffofmas) deb ataladi.
43- rasmda shisha plastinkadagi suratlarni (diapozitivlarni)
ekranda ko‘rsatish uchun ishlatildaigan proyeksion fonarning
tuzilish sxemasi berilgan. Proyeksion fonarning asosiy qismi
obyektiv (Ob) bo‘lib, bu obyektiv bitta yig‘uvchi linza xizmatini
o‘taydigan linzalar sistemasidan iborat. Obyektivning vazifasi —
MN ekranda diapozitivning juda kattalashgan tasvirini hosil qilish-
dir. Shu sababli diopazitiv „fokus“ga ravshan qilib to‘g‘irlanishi
uchun siljitilishi mumkin bo‘lgan obyektivning fokal tekisligiga
yaqin qo‘yiladi.
O‘lchamlari, odatda, obyektiv o‘lchamlaridan katta bo‘ladigan
diapozitivdan kelayotgan hamma yorug‘likni obyektivga yuborish
uchun 
kondensor
kondensor
kondensor
kondensor
kondensor (K) ishlatiladi. Kondensor kata o‘lchamga ega
bo‘lgan qisqa fokusli linzalar sistemasidan iborat. Kondensor
shunday o‘rnatiladiki, undan kelayotgan yorug‘lik obyektivning
o‘rtasida yig‘iladi.
Fonarda yorug‘lik manbayi sifatida elektr yoy lampalari yoki
300, 500 va 1000 W li maxsus cho‘g‘lanma proyeksion lampalar
ishlatiladi.
Amalda proyeksion fonarning chiziqli kattalashtirishi
=
f
F
K
ga teng deb olish mumkin, bu yerda 
f —obyektivdan tasvirgacha
43- rasm.
43- rasm.
43- rasm.
43- rasm.
43- rasm.
S
K
D
Ob
N
M
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

4 2
qisqa bo‘lgan obyektivdan foydalanish mumkin. Lekin shuni
nazarda tutish kerakki, tasvir kattalasha borgan sari, uning
ravshanligi tobora pasaya boradi.
Fotopparatning asosiy qismi 
O obyektiv va yorug‘lik o‘t-
maydigan 
K kameradan iborat bo‘lib (44- rasm), kameraning orqa
devorida fotoplastinka yoki fotoplyonka joylashtirilgan bo‘ladi.
Eng oddiy obyektiv bitta yig‘uvchi linzadir. Obyektiv kameraning
orqa devorida 
AB buyumining haqiqiy, kichiklashgan va teskari A
1
B
1
tasvirini hosil qiladi. Ko‘pchilik hollarda suratga olinadigan buyum-
lar linzaning ikkilangan fokus masofasidan katta masofada turadi.
Shuning uchun tasvir kichraygan holda bo‘ladi.
Suratga olinadigan buyum fotoapparatdan turlicha oraliqda
turishi mumkin. Shunga yarasha obyektiv bilan plyonka oralig‘ini
ham o‘zgartirish lozim bo‘ladi. Buning uchun kamera cho‘ziladi
yoki qisqartiriladi yoki obyektiv vintli rezba vositasida tegishli
tomonga siljitiladi.
Hozirgi zamon fotoapparatlarida yuqorida ko‘rsatilgan
qismlardan tashqari suratga olish vaqtini belgilovchi zatvor,
obyektivning ishlovchi qismini o‘zgartirib beruvchi diafragma,
obyektivdan suratga olinayotgan buyumgacha bo‘lgan oraliq
masofani aniqlovchi uzoqlik o‘lchagichlar ham bor. Buyumning
fotosurati aniq bo‘lishi uchun obyektiv — linzalar sistemasidan
foydalaniladi.
Zamonaviy fotoapparatlarda suratga olishni osonlashtirish
uchun yuqorida aytilgan zatvor, diafragma uzoqlik o‘lchagichlarni
avtomatlashtirish hamda yorug‘lik nurini bir xil qilish uchun
fotochaqnagich o‘rnatilgan.
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
[8]—414—20- betlar
[5]—358—64- betlar,
[7]—648—59- betlar.
44- rasm.
44- rasm.
44- rasm.
44- rasm.
44- rasm.
A
B
2F
F
K
B
1
A
1
O
F
(ya’ni,ekrangacha) bo‘lgan
masofa; 
F— obyektivning fo-
kus oralig‘i. Shu sababdan,
katta tasvir hosil qilish uchun,
ekranni fonardan uzoq qiyish
yoki fokusi mumkin qadar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

4 3
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
1. Optik asboblarning qanday turlarini bilasiz va ular qanday maqsadlarda
ishlatiladi?
2. Ko‘rish burchagi deb nimaga aytiladi?
3. Lupaning karttalashtirishini qanday aniqlash mumkin?
4. Mikroskopning kattalashtirishini qanday aniqlash mumkin?
5. Fotoapparatda buyumning tasviri qanday hosil bo‘ladi?
9-ma’ruza
9-ma’ruza
9-ma’ruza
9-ma’ruza
9-ma’ruza
Ko‘z - optic sistema. Ko‘zning kamchiliklari.
Ko‘z - optic sistema. Ko‘zning kamchiliklari.
Ko‘z - optic sistema. Ko‘zning kamchiliklari.
Ko‘z - optic sistema. Ko‘zning kamchiliklari.
Ko‘z - optic sistema. Ko‘zning kamchiliklari.
Ko‘zoynak
Ko‘zoynak
Ko‘zoynak
Ko‘zoynak
Ko‘zoynak
Ko‘z optik sistema bo‘lib, buyumning tasviri ko‘z soqqasining
yorug‘likka sezgir bo‘lgan to‘rsimon pardasida hosil bo‘ladi. Odam
ko‘zining shakli shar shakliga yaqin bo‘ladi. Ko‘zning diametiri
2,5 sm chamasida bo‘ladi. Ko‘z tashqi tomondan uchta narsa bilan
o‘ralgan (45- rasm).
Tashqi parda 
sklera
sklera
sklera
sklera
sklera yoki oqsil parda 
oqsil parda 
oqsil parda 
oqsil parda 
oqsil parda (1) deyiladi. Bu zich
parda ko‘zni tashqi ta’sirdan saqlaydi. Oqsil pardaga 
sertomirli parda
sertomirli parda
sertomirli parda
sertomirli parda
sertomirli parda
(2) va o‘lchamlari 0,001 sm dan kichik bo‘lgan juda kichik yorug‘lik
sezgir elementlardan tuzilgan 
to‘rsimon parda
to‘rsimon parda
to‘rsimon parda
to‘rsimon parda
to‘rsimon parda yoki to‘rparda
to‘rparda
to‘rparda
to‘rparda
to‘rparda (3)
kelib tutashgan. Bu elementlar ko‘zni bosh miya bilan bog‘lovchi
ko‘rish nervi 
ko‘rish nervi 
ko‘rish nervi 
ko‘rish nervi 
ko‘rish nervi (4) tolalarining uchlaridir. Ko‘zning oldingi qismida
oqsil parda shaffof 
muguz 
muguz 
muguz 
muguz 
muguz (shoh
shoh
shoh
shoh
shoh) pardaga
pardaga
pardaga
pardaga
pardaga (5), tomirli parda esa
kamalak pardaga
kamalak pardaga
kamalak pardaga
kamalak pardaga
kamalak pardaga (6) aylanadi. Kamalak pardaning o‘rtasida ko‘z
ko‘z
ko‘z
ko‘z
ko‘z
qorachig‘i
qorachig‘i
qorachig‘i
qorachig‘i
qorachig‘i (7) joylashgan. Ko‘zning qorachig‘i diafragma rolini
diafragma rolini
diafragma rolini
diafragma rolini
diafragma rolini
o‘ynaydi; uning diametiri ko‘zga tushayotgan yorug‘lik miqdoriga
qarab o‘zgarib turadi. Qorachig‘ning ortida ikki yoqlama qavariq
linza shaklidagi shaffof elastik jism 
xrustalcha (ko‘z gavhari)
xrustalcha (ko‘z gavhari)
xrustalcha (ko‘z gavhari)
xrustalcha (ko‘z gavhari)
xrustalcha (ko‘z gavhari) (8)
5
1
2
3
4
9
7
6
8
45- rasm.
45- rasm.
45- rasm.
45- rasm.
45- rasm.
joylashgan. Shoxparda bilan kamalak
parda oralig‘ida suvga o‘xshash 
su-
su-
su-
su-
su-
yuqlik 
yuqlik 
yuqlik 
yuqlik 
yuqlik (9) bo‘ladi. Butun ko‘z
bo‘shlig‘ining ko‘z gavharidan ko‘z-
ning orqa devorigacha bo‘lgan qismi
quyuqroq shaffof (shishasimon)
jism bilan to‘lgan. Ko‘z suyuqligining
sindirish ko‘rsatkishi 1,33 ga, shox-
pardaniki 1,38 ga va ko‘z gavhariniki
o‘rtacha 1,48 ga teng.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

4 4
Ko‘zga tushadigan nurlar shoxparda sirtida eng ko‘p sinadi.
Gavhar ham nurni qo‘shimcha ravishda ozroq sindiradi.Biz ko‘z
bilan ko‘rayotgan buyumning tasviri to‘r pardaga joylashadi: u
haqiqiy, kichiklashgan va teskari tasvir bo‘ladi. Biz miyamizni
korrektlash ta’siri ostida buyumning joylashishi to‘g‘risida to‘g‘ri
taassurot olamiz.
Buyumning ko‘zdan uzoqligi o‘zgarishiga qaramay, uning
to‘rpardadagi tasviri aniqligicha qolaveradi (46- rasm). Buning sababi
shuki, ko‘z gavhari o‘z egriligining va shu bilan birga, o‘z optik
kuchini o‘zgartira oladi.
Ko‘zimizga ancha yaqin turgan buyumga qaraganimizda ko‘z
muskullari gavharning qavariqligini oshiradi va gavhar o‘zidan
o‘tayotgan nurlarni kuchliroq sindiradi. Uzoqda turgan buyumlarga
qaraganda esa gavhar yassiroq bo‘lib qoladi va uning sindirish
qobiliyati kuchsizlanadi. Demak, ko‘z gavharining fokus masofasi
o‘zgarib turadi. Ko‘z gavharining fokus masofasini kuzatilayotgan
buyumgacha bo‘lgan masofaga moslash qobilayati 
akkomodatsiya
akkomodatsiya
akkomodatsiya
akkomodatsiya
akkomodatsiya
deyiladi. Lekin ko‘z akkomodatsiyasining ma’lum bir chegarasi
bo‘ladi: biz juda yaqin turgan buyumlarni aniq ko‘ra olmaymiz,
chunki ko‘zning to‘rpardasida bu buyumning aniq tasviri hosil
bo‘ lmaydi.
Buyumdan ko‘zgacha shu buyumning mayda qismlarini (ko‘zni
haddan tashqari zo‘riqtirmay) ko‘rish mumkin bo‘lgan masofa
eng yaxshi ko‘rish masofasi
eng yaxshi ko‘rish masofasi
eng yaxshi ko‘rish masofasi
eng yaxshi ko‘rish masofasi
eng yaxshi ko‘rish masofasi deb ataladi. Normal ko‘z uchun eng
yaxshi ko‘rish masofasi 25 sm ga teng deb hisoblanadi.
Normal ko‘z akkomodatsiyasining eng uzoq nuqtasi cheksiz
uzoqlashgan nuqtadir. Bu nuqta ko‘zning zo‘riqmagan holatiga
muvofiq keladi.
Ko‘z akkomodatsiya qobiliyati buyumlarni to‘rparda sirtida
proeksiyalanishini ta’minlaydi. Normal ko‘z hech qanday zo‘ri-
qishsiz har qanday masofadagi buyumlarni eng kichik masofaga
46- rasm.
46- rasm.
46- rasm.
46- rasm.
46- rasm.
B
1
B
2
A
′
O
A
2