5- ma’ruza nutqning fonetik bo’linishi: fraza, takt, fonetik so’Z, bo’G’IN, tovush. Urg’u va uning turlari reja

---

5- MA’RUZA 
NUTQNING FONETIK BO’LINISHI: FRAZA, TAKT, FONETIK SO’Z, BO’G’IN, 
TOVUSH. URG’U VA UNING TURLARI 
REJA: 
1.Fraza (jumla), haqida ma'lumot 
2.Takt, fonetik soʻz . 
3.Boʻgʻin, tovush. 
4.Urgʻu va uning turlari. 
 
Nutqimiz tovushlar oqimidan, tovush zanjiridan iborat. Bu zanjir turlicha hajmdagi 
fonetik boʻlaklarga ajratiladi. O‘zbek tilida bunday boʻlaklarga 
 
jumla (fraza), takt, fonetik 
so‘z, bo‘g‘in 
va
 tovush
kiradi. 
1. Jumla (fraza)
nutq oqimida kattaroq pauza (to‘xtam) bilan ajratib aytiladigan nutq 
birligidir. Masalan, 
Kech kuz edi.// Qo„qqisdan boshlangan qora sovuq cho„ponlarni tashvishga 
solib qo„ydi
(M.Qoriyev). Mazkur tovushlar zanjiri pauzalar vositasida ikki jumlaga bo‘linadi 
(ular orasidagi chegara ikki vertikal chiziqlar (//) bilan belgilangan. Jumla intonatsion va fikriy 
tugallikka ega bo‘lgani uchun ko‘pincha gapga teng keladi. Lekin jumla va gap bir xil 
tushunchalar emas. Jumla - fonetik birlik, gap grammatik birlik. Ular tilning har xil sathlariga 
mansubdir. Jumla taktlarga bo‘linishi mumkun .
2. Takt
– jumla (fraza) ichida qisqa pauza bilan ajratib aytiladigan nutq birligi. 
Masalan , yuqorida keltirilgan nutq zanjiridagi birinchi jumla (
Kech kuz edi
) bitta taktga teng. 
Ikkinchi jumla – (
Qo„qqisdan boshlangan qorasovuq / cho„ponlarni tashvishga solib qo„ydi) 
ikki taktdan iborat bolib (ular orasidagi chegara bir vertikal chiziq bilan belgilangan), birinchi 
takt uch fonetik so‘zdan, ikkinchi esa ikkita fonetik so‘zdan tashkil topgan. Birdan ortiq fonetik 
so‘zdan tuzilgan taktlar ma’no va sintaktik jihatdan yaxlitlikka ega bo‘ladi.
Shunday qilib, jumla va takt ritmik-intonatsion vositalar orqali ajratiladi. Takt bir fonetik 
so‘zdan yoki bir necha fonetik so‘zdan iborat bo‘lishi mumkin.