5- ma’ruza nutqning fonetik bo’linishi: fraza, takt, fonetik so’Z, bo’G’IN, tovush. Urg’u va uning turlari reja

erkin urg‘u
deyiladi. Bu 
urg‘u asosan, ruscha – baynalminal so‘zlarga xos. Masalan, 
f brika, k mpas, tr ktor, s ntaksis 
(birinchi bo‘g‘inda); 
prof ssor, kompy ter, troll ybus, kikb ksing
(ikkinchi bo‘g‘inda); 
displ y, 
futb l, telegr f, telef n
(oxirgi bo‘g‘inda). 
Leksik urg‘u 
muhim amaliy ahamiyatga ega. Birinchidan, u talaffuz qilish me’yorlarini 
belgilaydi, ikkinchidan, so‘z ma’nolarini farqlash uchun xizmat qiladi: 
f zik
– shaxs oti, 
fiz k
– 
sifat,
olm 
– mevali daraxt ma’nosini bildiruvchi ot, 
 lma
– bo‘lishsizlik ma’nosidagi fe’l. 
Logik urg‘u
(yoki gap urg‘usi) gap tarkibidagi so‘zlardan (gap bo‘laklaridan) biriga 
tushadigan urg‘udir. Bunda so‘zlovchi o‘ziga muhim sanagan so‘zni boshqalariga nisbatan 
kuchliroq aytadi va bu bilan tinglovchining diqqatini shu so‘zga qaratadi. Masalan: 
Adab 
2
Англо-русский словарь. Составитель В.К.Мюллер. Москва, 1971, стр.19. 

---

aqilning tashqi suratidir. (“Oz-oz o„rganib dono bo„lur”.)
gapida logik urg‘u quyidagicha tus 
olishi mumkin: 
Adab
 (boshqa narsa emas) aqlning tashqi suratidir. 
Adab 
aqlning
 (boshqa narsaning emas) tashqi suratidir. 
Adab aqlning 
tashqi
 (ichki emas) suratidir.
 

 Ohang
 
 
Fonetik-fonologik tizimning
 
ustsegment birliklaridan biri ohangdir.
Ohang - 
bu nutq 
melodikasi, gap urgʻusi, toʻxtam(pauza), sur’at, ritm va tembr yigʻindisidir.
1. Nutq melodikasi
deganda ogʻzaki aytilgan gapda ovozning koʻtarilishi va pasayishini 
tushunish lozim. Masalan, darak, soʻroq va buyruq gaplarning ohangi bir-biridan farq qiladi. Darak 
gap tinch ohang bilan, soʻroq gap koʻtariluvchi ohang bilan, buyruq gap esa buyruq ohangi bilan 
aytiladi. 
2. Nutq ritmi
deganda badiiy matndagi vazndoshlikni, ohangdoshlikni tushunish kerak. 
Masalan, quyidagi misralarni tekshirib koʻramiz:
Vodiylarni / yayov kezganda, 
Bir ajib his / bor edi menda
. (H.Olimjon) 
Birinchidan, har ikkala misra ham 9 ta boʻgʻindan iborat. Ikkinchidan, har ikkala misradagi 
turoqlar bir xil miqdordagi boʻgʻinlardan tashkil topgan: 4 + 5 = 9. Uchinchidan, har ikkala misra 
ham oʻzaro qofiyadosh soʻzlarga ega: 
kezga