Назoрат савoллари

9.2-расм.

Илашманинг асосий қонунияти.
Тиш илашмасининг назарияси, тишли ғилдиракнинг геометрик параметрлари ва тишли узатма асосан илашма қонуниятига суянади [2,14]. Илашма – бу икки тишли ғилдирак тишларининг контактдаги кўриниши (яъни, илашмада бўлиши). Асосий илашма қонуниятини кўрсатиш учун ҳамма тишларни контактда бўлишини қурмасдан, олий кинематик жуфтни ҳосил қилувчи тиш профиллари қисми билан чегараланса бўлади.
9.3-расмда икки тишли ғилдирак тишларининг контакт схемаси келтирилган. 1 ва 2 тишли ғилдирак тиш қисмининг контактини кўрсатиш учун, улар О₁ ва О₂ ғилдирак айланиш марказлари билан туташтирилган.
Ғилдирак айланиш марказларида ўтказилган чизиғи марказий чизиғ дейилади. Олий кинематик жуфт назариясига асосан, К контакт нуқтасидан тиш профилига n-n умумий нормал ўтқазиш мумкин. Биринчи ғилдиракдан иккинчи ғилдиракка узатилаётган куч векторлари, шу нормалда жойлашади, шунинг учун уни ҳаракат чизиғи дейилади. Нормал билан марказ оралиғидаги чизиғи кесишган нуқтаси Р ни илашма қутби дейилади.
Илашманинг асосий қонунияти қуйидагича таърифланади: ҳаракат чизиқи марказ чизиқини боқланган тишли ғилдирак бурчак тезликларини тескари пропорционал бўлакларга бўлади.
Бурчак тезликлар нисбати – бу узатиш нисбати, шунинг учун, ёзиш мумкин:
(9.1)
Ўхшаш ифодани келтириб чиқариш, ва илашманинг асосий қонуниятини 10-маърузада келтирилган, 8.4-расмда ва (8.7) формулага қаралсин.
Бу формулада О₁Р ва О₂Р кесма қийматларидан ташқари, уларнинг йўналишлари ҳам топилган. 9.3-расмда схема учун бу кесма йўналишлари тескари йўналган. Шунингдек, уларнинг узунлик нисбати ва узатиш нисбати – манфий, бу боғланган тишли ғилдираклар йўналиши қарама-қарши эканлигини билдиради.

Илова 9.3. 9.3-расм.

Ҳаракатни узатиш процессида илашма картинаси ва узатиш нисбати, қандай ўзгаришини кўриб чиқамиз. Бунинг учун тишли ғилдиракнинг яна битта ҳолатини чизамиз (1 ва 2 звенолар) (9.4-расм.).
Ҳаракатни узатиш процессида контактдаги профиллар бир-бирида сирпанада ва контакт нуқта қандайдир чизиқда силжийди. Контакт нуқталарнинг геометрик ўрнини илашиш чизиғи дейилади (9.4-расм).
К’ конакт нуқтадан ўтказилган биринчи ҳолатдаги n’-n’ нормал, марказ чизиқини Р’ қутбда кесади, бундан узатиш нисбати:

Илова 9.4. 9.4-расм

К’’ контакт нуқтадан ўтказилган иккинчи ҳолатдаги n’’-n’’ нормал, марказий чизиқни Р’’ қутбда кесади,. Қурилаётган ҳолатда Р’ қутб билан устма-уст тушмайди. Узатиш нисбати иккинчи ҳолатда:

9.4-расмдан кўриниб турибдики, кесмалар нисбати биринчи ва иккинчи ҳолатларда ҳар хил, шунинг учун: ¹
Бундан қуйидаги хулоса келиб чиқади: агар биринчи тишли ғилдирак бурчак тезлиги ўзгармас бўлса, яъни у текис ҳаракатланади, унда қурилаётган ҳолатда иккинчи ғилдиракнинг бурчак тезлиги ўзгарувчан бўлади, яъни у нотекис ҳаракатланади.
Бироқ, кўпинча ҳолатлар учун, буни қўллаб бўлмайди. Машиналарда звено бурчак тезликлари ўзгармас бўлган тишли механизмлардан фойдаланилади, яъни ўзгармас узатиш нисбатли тишли механизмлардан

Бу шартни бажариш учун профили шундай бўлиши керакки, унда контакт нуқтасидан ўтказилган умумий нормал исталган ҳолатда битта марказий чизиқдаги нуқтадан (Р – қутб) ўтиши керак, яъни илашиш процессида Р қутб марказий чизиқда ўз ҳолатини ўзгартириши керак эмас. Бундай талабга жавоб берадиган эгрилик билан чизилган тиш профилларини эволвента айланаси дейилади. Бундан икки юз йил илгари рус олими Эйлер тиш профилини ясашда бу эгриликдан фойдаланган. Ўшандан бери бутун дунёдаги машиналарда эвольвентали тишли механизмлардан фойдаланиб келинади.