36
2.2. Zardushtiylik : “Avesto”
O’quv maqsadi:
Jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning
dinda aks etishi, yakka hudolikka ishonishning paydo bo’lishi, ijtimoiy-
iqtisodiy asoslarini yoritib berish va “Avesto” Zardushtiylikning muqad-
das kitobi, eramizdan oldingi bir minginchi yillikning birinchi yarmidagi
ijtimoiy jarayonlarning “Avesto”da aks etishi., zardushtiylikning asosiy
qoidalari, ya’ni fikrlar sofligi, so’zning sobitligi, amallarning insoniyligi
haqida talabalarga ma’lumot berish, tushunchalar hosil qilish.
Tayanch tushunchalar:
Zand, Denkart, Mitra, Yasht, Zaroastr,
Axriman, Vata
Urug‘chilik jamoasi o‘z taraqqiyotida asosan ikki bosqichni bosib o‘tdi.
Birinchi bosqich urug‘ ijtimoiy ishlab chiqarishga asoslangan. Bu davrda
mulk tub ma’noda jamoaniki edi. Ishlab chiqarish jamoalarini boshqarish
mo’tabar zotlar - oqsoqollar (nmanishilar) qo‘lida bo‘lib, ular jamoa hayoti
bilan bog‘liq bo‘lgan barcha ishlarni oqsoqollar kengashi (anjumani) orqali
hal kilganlar. Oksoqollar kengashi qo‘lida diniy va dunyoviy hokimyat
birlashgan, ya’ni ular jamoaning kundalik faoliyatidagi xo‘jalik
masalalarini
hal etganlar. Katta oila jamoasining oqsoqoli bir vaqtning o‘zida oila jamoasi
uchun diniy va dunyoviy boshlik, piru ustoz va murabbiy bo‘lgan. Qabila-
qishloq oqsoqoli esa oliy kengashning boshlig‘i sifatida butun qishloq
ahlining ana shunday boshlig‘i hisoblangan. Mo’tabar shaxslarning topshiriq
va buyruqlari jamoa a’zolari uchun qonun edi.
"Avesto"da bayon etilishicha, eramizdan oldingi II mingyillik
o‘rtalarida yashagan turkiylar, forsiylar,
hindular, saklar, debriklar, oslar,
toxarlar, daxlar, massagetlar, baqtriyaliklar, parkanaliklar, chochliklar va
boshqa qavmlarning aksariyat ko‘pchiligi chorvador ko‘chmanchilikdan
o‘troq hayotga o‘tib, dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shug‘ullana
boshlashgan.
«Avesto» Markaziy Osiyoning tarixan ajralmas qismi bo‘lgan Turon
zamin hududlarida shakllangan eng qadimiy din - zardushtiylikning muqad-
das kitobidir. Unda o‘zbek, tojik, turkman, ozarbayjon, fors, afg‘on
va boshqa
xalqlarning ibtidoiy va qadimiy iloxiy tasavvurlari, koinot va Yerdagi dun-
yoning yaratilishi bilan bog‘liq tushunchalar, afsona va rivoyatlar, falsafiy-
axloqiy qarashlar o‘z aksini topgan. Davlatni qavm yani muhim ijtimoiy-
siyosiy, iqtisodiy va huquqiy masalalarni o‘zida mujassamlashtirgan shoh
boshqargan. "Kavi"ning davlatni boshqarish huquqining belgilanishida "farr"
("Avesto" tilida "xvarno") prinsipiga qonuniy asos sifatida amal qilingan.
"Avesto"da "Xvarno" shoh hokimiyati ramzini bildirib, shohlik ulug‘vorligi
bilan bog‘lanib ketadi. U "Kavi"ga iloxiy farog‘atni
va xukmronlik uchun
qonuniy huquqni ta’minlaydi. «Avesto»la aks etgan asosiy qonun qoidalar,
diniy e’tiqodning yetakchi tushunchalari tarixiy shaxs Zaratushtra nomi bilan
45
ayrimlarida Kir II Araks daryosidan o‘tib, To‘maris boshchiligidagi mas-
sagetlar bilan urushgan deb yoziladi. Uchinchi bir manbalarda esa Kir
derbiklar bilan va nihoyat, ayrimlarida dayolar bilan jang qilgan deyiladi. Bu
yurish va uning natijalari hakidagi hikoyalar Gerodotda, Trog, Yustinda va
boshka mualliflarda berilgan. Lekin Kir P yurishining aniq yunalishi masalasi
hozircha o‘z yechimini topgani yo‘q.
Ba’zi olimlar
Araks daryosini Sirdaryo, Amudaryo yoki O‘zboy dar-
yolari bilan bog‘lashadi. Miloddan avvalgi 530 yil iyun oyi oxiri - avgust oyi
boshlarida Kirning Markaziy Osiyo ko‘chmanchilari tomonidan tor-mor
etilishi Markaziy Osiyo xalqlari tarixidan eng qadimgi, aniq belgilangan sana
hisoblanadi. Bu aniq vaqt Vavilon hujjatlaridan kelib chiqadi.
Ma’lumki, ular ichida Kir II nomidan chiqarilgan oxirgi hujjat miloddan
avvalgi 530 yil 12 avgust bilan belgilangan bo‘lsa, Kir II vafotidan so‘ng
o‘sish o‘rniga kelgan Kambiz nomidan berilgan hujjat miloddan avvalgi 522
yil 31 avgust bilan belgilanadi. Demak, Kir II ko‘chmanchilar tomonidan
avgust oyining boshlarida o‘ldirilgan. Ahamoniylar bosqichni mahalliy
davlatchilik shakllanish jarayonini to‘xtatib qo‘ygan bo‘lsada, Markaziy
Osiyoning bu yirik imperiya tarkibiga qo‘shilishi
bu yerdagi xalqlar ijtimoiy
rivojlanishini tezlashtiradi. Bu hol Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyati,
urf-odatlariga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Mahalliy boylar (aslzodalar)
Ahamoniylar davlati hukmdorlari bilan tezda til topishib, ularning yordamida
jamiyatdagi o‘z mavqeini kuchaytiradilar. Mehnatkash xalq esa bu davrda
ikki tomonlama – ham mahalliy boylar, ham Ahamoniylar bosqichilari zulmi
ostida qoladi.
Natijada miloddan avvalgi VI asrning 20 - yillarida Marg‘iyona va
Parfiya qo‘zg‘olonlari bo‘lib o‘tadi. Ayniqsa, Marg‘iyona qo‘zg‘oloni keng
tarqaladi. Bu haqida Bexustun yozuvlarida Doro I tomonidan shunday
yoziladi: «...Marg‘iyona mamlakati ko‘zg‘olon ko‘tardi. Frada ismli bir
kishini ular boshliq etdilar. Shundan keyin
men Baqtriya satrapi, mening
qulim Dadarshish ismli forsni yuborib, unga shunday dedim: «Bor, meni tan
olmayotgan qo‘shinni tormor qil». Shundan keyin Dadarshish jo‘nab ketdi va
marg‘yonaliklar bilan jang qildi. Axura-Mazda inoyati ila mening ko‘shinim
ko‘zg‘olon ko‘targan qo‘shinni yengdi. Mamlakat meniki bo‘ldi». Bexustun
yozuvidagi bu hakidagi sana miloddan avvalgi 522 yilning 10 dekabriga
to‘g‘ri keladi va Kir II ning ko‘chmanchilar tomonidan tor-mor etilgan vaqti
bilan birga Markaziy Osiyo tarixidagi eng qadimgi, aniq belgilangan sanalar
hisoblanadi. Ahamoniylar davlati satrapliklarga bo‘lingan.
Ularni satraplar
boshqargan. Doro I davrila 20 ta satraplik bo‘lgan. Markaziy Osiyo to‘rtta
satraplikka bo‘lingan. Gerodotning yozishicha, Kaspiy dengizi qirg‘oqlari
bo‘ylab hayot kechirgan ko‘chmanchi qabilalar XI satraplik tarkibiga
