Microsoft Word Cаидов Лотин-new doc

Savol va topshiriqlar: 
1.
 
Bronza davridagi insonlarni turmushi haqida nimalarni bilasiz? 
2.
 
Bronza davriga kelib insonlar qanday kashfiyotlarni amalga oshirishdi? 
3.
 
Shaharlar vujudga kelishining ijtimoiy, iqtisodiy asoslarini tushuntirib 
bering. 
4.
 
“Shahar inqilobi” atamasi qanday ma’noni bildiradi? 
23
1.5. Markaziy Osiyoda bronza davri va ilk shaharsozlik 
O’quv maqsadi: 
Markaziy Osiyoda bronza davrining boshlanishi, 
shahar tipidagi aholi punklarini tashkil topishini ijtimoiy-iqtisodiy asos-
lari, dehqonchilikning keng yoyilishi, dastlabki mehnat taqsimoti, ortiqcha 
mahsulotning paydo bo’lishi, urug’ jamoasidan qo’shni jamoasiga o’tish-
ning boshlanishi to’g’risida talabalarga atroflicha ma’lumot berish, 
sivilizatsiya jarayonlari haqida to’iq tasavvurga ega bo’lish. 
Tayanch tushunchalar: 
Bronza, patriarxat, omoch dehqonchiligi, 
mehnatning daslabki ijtimoiy taqsimoti, urbanizatsiya, sivilizatsiya, shahar 
tipidagi aholi punktlari, shaharsozlik. 
Markaziy Osiyoda bronza asri o‘ziga xos alohida bir davrni tashkil 
qilib, aholining deyarli bir yarim ming yillik turmush tarzini o‘zida ifoda 
etadi (miloddan avvalgi III ming yillik o‘rtalaridan to I ming yillikning 
boshlariga qadar). Bronza asri tosh asriga nisbatan juda qisqa davrni o‘z 
ichiga oladi. Birinchi marta bronza mil. avv. III minginchi yillikda Old 
Osiyo va Hindistonda kashf etilgan. Arxeolog olimlarimizning Markaziy 
Osiyo hududida olib borgan ilmiy ishlari shuni ko‘rsatdiki, bronza davrida 
ovchilik va termachilik ijtimoiy va iqtisodiy hayotda o‘zining dastlabki 
rolini asta-sekin yo‘qotib borgan. Aholining asosiy yashash manbai deh-
qonchilik va chorvachilik bo‘lib qoldi va bu esa metallga bo‘lgan talabni 
yanada oshirdi. Qadimgi "metallurglar" ma’lum davrdan so‘ng qalayni 
misga qorishtirib bronza (jez) olishni kashf etganlar. Bronza egiluvchan 
metall bo‘lsada, ammo misga nisbatan ancha mustahkam metall. Bronza-
dan keskir, ya’ni o‘tkir tig‘ beradigan qurollar yasash mumkin bo‘lgan. 
Aynan bronzaning shu xususiyatlari qadimgi "metallurglar" diqqatini jalb 
etgan. Natijada bronza ibtidoiy xo‘jaliklarning hamma sohalariga kirib kela 
boshlagan. Insonlar hayotida tub ijtimoiy, iqtisodiy o‘zgarishlar, rivojla-
nishlar sodir bo‘lgan. Bronza davriga xos ana shunday rivojlanishning 
belgilaridan biri sifatida - agrar xo‘jalik va hunarmandchilik sohasidagi 
yangiliklarni ko‘rsatish mumkin. Sug‘orma dehqonchilik o‘troq aholining 
uzviy turmush tarziga aylandi. An’anaviy dehqonchilik hududlarida bronza 
davri ikki bosqichni tashkil etadi.
Markaziy Osiyoning janubi-g‘arbidagi ilk dehqonchilik jamoalari tari-
xining birinchi bosqichi - Nomozgoh VI va V bosqichlariga to‘g‘ri kelsa, 
ikkinchi bosqichi Nomozgoh IV bosqichiga mos tushadi. Ilk bronza davri 
Nomozgohning ikkinchi bosqichiga to‘g‘ri keladi. Rivojlangan bronza 
davri esa Nomozgoh III bosqichiga to‘g‘ri keladi. Bu davr sopol buyumlari 
odatda hech bir naqshsiz, kulolchilik dastgohida ishlangan. Kulolchilik 
charxi esa sopol ishlab chiqarishda Nomozgoh IV bosqichining so‘nggi 

---

24
fazasida qo‘llana boshlangan. Umuman, bu davr uchun muhtasham ibodat-
xona va saroy tipidagi monumental inshootlar qurilishi xarakterlidir. 
O‘zbekiston hududida ham bronza davriga oid juda ko‘plab manzilgoh-
lar aniqlangan. Ayniqsa, qadimiy So‘g‘diyona mintaqasida ilk shahar mada-
niyatining ildizlarini o‘zida aks ettirgan yodgorliklar arxeologlar tomonidan 
keng o‘rganilgan. Shuni qayd qilish kerakki, qadimgi So‘g‘diyona haqida gap 
ketganda ko‘z o‘ngimizda vatanimizning to‘rt viloyati -Samarqand, Navoiy, 
Buxoro va Qashqadaryo gavdalanadi. So‘g‘diyonaning o‘ziga xos tarixiy 
madaniy o‘lka sifatida tarkib topishi, rivojlanishi va gullashida Zarafshon 
daryosining ahamiyati beqiyosdir. Zarafshon daryosi tufayli So‘g‘dlik bobo-
dehqonlar bronza davridayoq o‘troq manzilgohlari, ya’ni qishloqlarga asos 
solishgan. Mazkur qishloqlarning qoldiqlari endilikda Zamonbobo va Sarazm 
madaniyatlari nomi bilan fanga kirtilgan. 
Yaqin kunlargacha So‘g‘dning bosh shaharlari bo‘lgan Samarqand va 
Buxoroning XXV asrlik tarixining ildizlari qaysi davrga borib taqalishini 
bilmas edik. Shuning uchun ham chet ellik ayrim tarixchilar o‘rtasida Sa-
marqand va Buxoroga shahar madaniyati Eron ahamoniylari yoki yuno-
nistonlik ellinlar tomonidan keltirilgan degan tasavvur paydo bo‘ldi. 
Zamonbobo va Sarazm yodgorliklarining topilishi ana shu g‘ayri ilmiy 
fikrlarga nuqta qo‘ydi va So‘g‘dning shahar madaniyati aynan shu o‘l-
kaning eneolit va bronza davri yodgorliklari - Sarazm va Zamonbobo 
madaniyatlari asosida kelib chiqqanligini isbotladi. 
Zamonbobo Zarafshonning quyi oqimi havzasida, uning qurib bora-
yotgan o‘zanlaridan birining yoqasida hosil bo‘lgan ko‘lning nomidir. 
1950 yilda akademik Ya.G‘.G‘ulomov ana shu ko‘lning shimoliy sohilida 
qadimgi qabristonga duch kelgan. Shuningdek, u ko‘l yoqasida, cho‘l 
shamoli uchirib ketgan taqirlikda, usti ochilib qolgan bir necha qabrlarni 
uchratadi. Eneolit va ilk bronza davriga oid bo‘lgan bu yodgorliklarda 
avval Ya.G‘.G‘ulomov, so‘ngra A.Asqarov qazishmalar olib bordi. Za-
monboboda o‘tkazilgan qazishmalar davrida 45 ta qadimgi mozor qoldiq-
lari topib o‘rganildi. Qabrlar hozirgidek lahad shaklida bo‘lib, skeletlar 
o‘ng va chap yoni bilan huddi ona qornida yotgan chaqaloq singari 
g‘ujanak bo‘lib yotganligi aniqlandi.
So‘g‘diyonada ilk dehqonchilik madaniyatining boshqa bir buyuk 
yodgorligi qadimgi Sarazm qishlog‘i hisoblanadi. Hozirgi Sarazm qishlog‘i 
Samarqandning Tojikiston bilan chegaradosh tumanida joylashgan. 
Sarazmda qadimdan o‘zbeklari yashab kelgan. Shu qishloqning Avazali 
uchastkasida istiqomat qiluvchi Ashurali Toyloqov 1976 yilning kuzida o‘z 
tomorqasi va qo‘shnilari hovlisidan topilgan sopol siniqlari, bronza bolta 
va pichoqlaridan iborat ashyoviy dalillar bilan Panjikent muzeyiga 
murojaat qilgan. Bu yodgolikda 1977 yildan buyon panjikentlik arxeolog 
Abdullo Isaqov arxeologik qazishmalar olib bormoqda. 
25
Kulbalar va xilxonalarni qazish vaqtida arxeologlar sirtiga rangli 
bezak solingan sopol parchalari, mis oyna, oltin va kumushdan yasalgan 
taqinchoqlar, qimmatbaho toshlar bronza, lazurit va serdalikdan yasalgan 
munchoqlar topganlar. Sarazmning birinchi bosqichga oid materiallar ko‘p 
jihatdan Janubiy Turkmanistonda topilgan va eneolit davriga oid yodgor-
liklarga aynan o‘xshab ketadi. Sarazmning ikkinchi boskichidan boshlab 
uy-joy qurulishida alohida xonalar o‘rtasida doira va to‘rtburchak shaklida 
ishlangan muqaddas otashkadalar (altarlar)ning paydo bo‘lishi qadimgi 
sarazmliklarning olovga sig‘inishidan darak beradi. Keyinchalik bu yerda 
ibodatxonalar qurila boshlagan.
Bronza davrida dehqonchilik vohalarida alohida-alohida aholining 
joylashish tuzumi shakllandi. Aynan shu narsa shahar tipidagi aholi punkt-
larining shakllanishiga shart-sharoitlarni yaratdi. Shahar tipidagi aholi 
punktlari yuzaga kelish omillarini bilish ham muhim ahamiyatga egadir. 
Birinchi omil - aholi zichligi va konsentratsiyalashuviga olib kelgan 
oziq-ovqat yetishtirish usulidir.Dehqonchilik vohalarida aholi zichligi 
ovchilik va termachilik davriga karaganda deyarli 100 barobar zichroq 
bo‘lgan. Shu sababli dehqonchilik jamiyatlarining ilk bosqichliridagiga 
nisbatan yirik aholi markazlari paydo bo‘ladi. Masalan, Turkmaniston 
miloddan avvalgi 4-3ming yillardayoq aholisi 2000 yoki undan ortiq 
dehqonchilik qishloqlari mavjud bo‘lgan . 
Ikkinchi omil - hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishi. 
Ikkinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti natijasida ayrim aholi punktlari asosan 
maxsus ishlab chikarish, ya’ni hunarmandchilik bilan shug‘ullanadigan 
aholi to‘plana boshladi. Hunarmandchilikning ajralishi jarayoni bilan 
shaharlarning paydo bo‘lishi jarayoni bir vaqtda borgan. Shuni alohida 
ta’kidlash joizki, dastlabki shahar tipidagi aholi punktlarida aholi 
hunarmandchilikdan ko‘ra ko‘proq dehqonchilik bilan shug‘ulanganlar. 
Shaharlarning asta sekin rivojlanib borishi bilan hunarmanchilik shahar 
hayotida toboro muhim mavqe’ uynay boshlagan. Hunarmanchilikning 
yangi sohalar paydo bo‘la boshlagan. Umuman shahar va hunarmandchilik 
bir birlarining yuksalishiga sharoit yaratgan. 
Uchinchi omil - jamiyatdagi ijtimoiy tabaqalanish va shakllanib 
borgan boshqaruv organlaridir. 
To‘rtinchi omil - o‘zaro aloqalarning rivojlanishidir. 
Beshinchi omil - esa diniy tushunchadir. Sababi turli ilohlarga atab 
qurilgan ibodatxonalar hamma aholi punktlari uchun markaz bo‘lgan 
shaharlarda qad ko‘targan. 
Miloddan avvalgi IV – III ming yilliklarda janubiy Turkmanistonda 
birinchi loydan ishlangan g‘ildiraklar paydo bo‘lgan. Transportning rivoj-
lanishi shaharlarga qishloq xo‘jaligi tumanining markazi, qo‘shimcha 
mahsulot to‘planadigan va taqsimlanadigan markaz vazifasini o‘tash 

---

48
yunonlik yana bir tarixchi Pliniy esa Baqtriya g‘allasini tilga oladi. 
Baqtriyada dehqonchilik lalmikor va sun’iy sug‘orish asosida tashkil 
etilgan bo‘lgan. Mil. avv. I ming yillik o‘rtalariga taalluqli ekanligi ma’lum 
bo‘ldi. Arxeolog M.M.Dyakonovning Qal’ai Mir shahar - kal’asida olib bor-
gan tadqiqot ishlari natijasida Shimoliy Baqtriya madaniyatiga doir noyob 
materiallar topildi. Shahar qal’aning tashqi devori boshqalariga qaraganda 
qalinroq edi. Bu yerdan ham huddi Samarqand va Marvdagi kabi turli idishlar 
topildi. Jumladan, ular sirasiga bronzadan yasalgan o‘q - yoy uchlari (mil. 
avv. VII - VI asrlarga taalluqli) va temir buyumlar (pichok, igna)ni kiritish 
mumkin. Bu yerning aholisi kulolchilik , tikuvchilik, temirchilik, bronzaga 
ishlov berish, hamda qishloq xo‘jaligi - sug‘orma dehqonchilik va chorva-
chilik bilan shug‘ullanishgan. Mil. avv. V - IV asrlarga tegishli yana bir 
yodgorlik Qo‘rg‘ontepa yaqinidagi Bo‘ldoytepa yodgorligi bo‘lib, u 
T.I.Zeymal tomonidan Vaxsh vodiysida topib o‘rganilgan. 
Baqtriyada badiiy hunarmandchilik juda rivojlangan edi. Buni "Amu-
daryo hazinasi" nomi ostiga kirgan yirik san’at namunalari to‘plamidan ham 
bilish mumkin. "Amudaryo hazinasi" jami 180 ta oltin va kumushdan ishlan-
gan buyum va ko‘plab tilla va kumush tangalardan iborat bo‘lgan. Bu buyum-
larning barchasini 1877 yilda Qabodiyonda Buxoro savdogari mahalliy 
aholidan sotib olishgan. So‘ngra ular bu narsalarni Hindistonga olib ketish-
gan. Keyinchalik "Amudaryo hazinasi" nomi ostidagi bu qimmatbaho 
buyumlar olimlar qo‘liga kelib tushgan. Ingliz tarixchisi A. Kenningem: 
"...bu boy Baqtriyalik xonadoniga tegishli xususiy xazina" degan. 
Markaziy Osiyo xalqlarining Ahamoniylar armiyasidagi o‘rni ham 
katta edi. Yunon - Eron urushi Marafon jangida ham fors piyodalaridan sak 
chavandozlari ajralib turgan va afinaliklar qo‘shinining markaziy chizig‘ini 
chekinishga majbur qilgan. 
Shunday qilib, Ahamoniylar davrida ko‘pchilik Markaziy Osiyo 
xalqlarining jahon sivilizatsiyasining iqtisodiy va madaniy taraqqiyotidagi 
o‘rni juda katta bo‘lgan. Ajdodlarimiz shu davrlardanoq chet el bosqin-
chilariga qarshi mardona kurash olib borishgan. Shu bilan birgalikda o‘z-
larining madaniy xususiyatlariini saqlab qolishga muvaffaq bo‘lishdi.