Microsoft Word Cаидов Лотин-new doc

Savol va topshiriqlar: 
1.
 
Eneolit davrida yashagan qabilalar mashg‘ulotlari haqida gapirib 
bering. 
2.
 
Insonlar metalldan qanday foydalanishgan? 
3.
 
Eneolit davri madaniyati deganda nimani tushunasiz? 
 
 
 

27
1.6. Oltoy, Yettisuv, Sharqiy Turkiston va

M
o‘g‘iliston 
hududlarida bronza davri
O’quv maqsadi: 
O’rganilayotgan hududlarda, ya’ni Markzaiy Osiyo-
ning tog’ va tog’ oldi hududlarida bronza davrida kechgan ijtimoiy-iqti-
sodiy va etnik jarayonlar, moddiy va ma’naviy hayot haqida to’liq ma’lu-
mot berish va bu jarayonlarni Markzaiy Osiyoning janubiy hududlari bilan 
qiyosiy o’rganish. 
Tayanch tushunchalar: 
Bronza davri, Oltoy Kureyka 3, ko‘za 
siniqlari, nayza uchlari, tog‘li - Oltoy , Baliktiyul, Andronova madaniyati, 
Yettisuv, Karasuk madaniyati, Mo‘g‘iliston, Sharqiy Turkiston. 
Oldingi mavzuda ta’kidlab o‘tganimizdek, Markaziy Osiyoda bronza 
davri miloddan avvalgi 3 ming yillikdan to I mingyillikkacha davom etgan. 
Umuman olganda, Markaziy Osiyo hududida bronza miloddan avvalgi 3 
ming yillik oxiri va 2 ming yillik boshlaridan ishlatila boshlangan. Mar-
kaziy Osiyoning tarkibiy qismi bo‘lgan Oltoy, Yettisuv, Sharqiy Turkiston 
va Mo‘g‘iliston hududlarida bronza davrida taraqqiyot qay darajada 
bo‘lganligini ko‘rib chiqish mavzumizning asosiy vazifasidir. 
Bronza davrida Oltoy hududi bronza davrini o‘rganishda olimlar 
asosan ikki qismga bo‘lishni taklif qilishgan: Birinchisi, Tog‘li-Oltoy 
hududi bo‘lib, unga asosan Ob daryosining janubi-sharqiy irmoqlari atro-
fidagi hududlar kiradi. Ikkinchisi, Oltoy vodiysi bo‘lib, bunga Oltoy 
vodiysi, Shimoli-sharkiy Qozog‘iston kiradi. Tog‘li Oltoy hududida “Afa-
nasev madaniyati” keng tarqalgan. Afanasev madaniyatning o‘ziga xos 
jihati bu hududlarda bronzaga qaraganda tosh buyumlari keng tarqalgan. 
Oltoy vodiysida esa ko‘proq “Andronova madaniyati” ta’siri sezilib turadi. 
Bu yerlarda olib borilgan arxeologik tadqiqotlarning ko‘rsatishicha bron-
zadan yasalgan buyumlar ko‘plab topilgan. Shu bilan birgalikda ko‘pdan 
ko‘p qabrlar ham uchraydi.
Sharqiy Turkistonda bronza davrini o‘rganish bo‘yicha olimlar keng 
ko‘lamli izlanishlar olib
 
borganlar. Natijada mintaqaning madaniyat va xo‘ja-
lik shakllarini chuqur o‘rganishdi. 1947 yili mazkur hududda arxeologik tad-
qiqotlar olib borgan olim A.N.Berneshtam shunday yozgan edi: “Bu hudud-
dagi qadimgi madaniyat o‘zining keramik buyumlarga boyligi bilan alohida 
xarakterga ega. Sharqiy Turkiston chegaralari shimolda Oltoy hududi va 
Irtish daryosi, janub va sharqda Xitoy hududi, G‘arbda Ili daryosining sharqiy 
irmoqlarigacha cho‘zilgan. Sharqiy Turkistonda bronza davrida “Andronova 
madaniyati” keng tarqalgan. Miloddan avvalgi II ming yillik oxiri va I ming 
yillikning boshlariga oid manzilgohlardan topilgan keramik buyumlar Qo-
zog‘iston va Farg‘ona vodiysigacha bo‘lgan hududlarda Andronova ma-

---

26
imkonini ham yaratdi.
Shaharlarning tashkil topishi va rivojlanishi sivilizatsiyaning tarkibiy 
qismidir. Ma’lumki, sivilizatsiya kishilik jamiyati rivojining ma’lum 
davrida paydo bo‘ladi. Sivilizatsiyaning yuzaga kelishida va rivojlanishida 
shahar yetakchi rol o‘ynaydi. Sababi
,
shaharlar sivilizatsiya paydo bo‘lishi 
va rivojlanishini ta’minlagan barcha jarayonlar kechgan markaz rolini 
bajargan. Shu sababli sivilizatsiya iqtisodiy, madaniy asoslarining va ilk 
tabaqaviy jamiyatlarning tashkil topishi shahar tipidagi aholi punktlarining 
tashkil topishi va rivojlanish bilan birga bog‘liq jarayon sifatida qaraladi. 
Bu jarayon fanda «shahar inqilobi» deb ataladi. 
Hunarmandchilikning ajralish jarayoni bilan shaharlarning paydo 
bo‘lishi jarayoni bir vaqtda borgan. Shuni alohida ta’kidlash joizki, dastlab 
shahar tipidagi aholi punktlarida aholi hunarmandchilikdan ko‘ra ko‘proq 
dehqonchilik bilan shug‘ullanishgan. Shaharlarning asta-sekin rivojlanib bo-
rishi bilan hunarmandchilik shahar hayotida tobora muhim mavke’ o‘ynay 
boshlagan. Hunarmandchilikning yangi sohalari paydo bo‘lgan. Umuman, 
shahar va hunarmandchilik bir-birlarining yuksalishiga sharoit yaratgan. 
Markaziy Osiyoda qadimgi shahar tipidagi aholi punktlarida hunarmand-
chilikning metalurgiya va kulolchilik kabi tarmoqlari rivojlangan.
Bronza davriga oid manzilgohlar hozirgi Xorazm va Qoraqalpog‘iston 
hududlaridan ham topilib o‘rganilgan. Amudaryo etaklaridagi Tozabog‘yob 
kanali yaqinidan topilgan Tozabog‘yob madaniyati, Amirobod kanali etakla-
ridan topilib o‘rganilgan Amirobod madaniyati shular jumlasiga kiradi. Bu 
manzilgohda yashagan odamlar o‘troq holda urug‘ jamoa bo‘lib yashaganligi 
sug‘orma dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanganligi aniqlandi. 
Mamlakatimizning shimolidagi cho‘l va dasht joylarida chorvador 
urug‘ jamoalari va qabilalar yashagan. Ularda chorvachilik xo‘jalikning 
asosiy tarmog‘i bo‘lgan. Otliqlar-cho‘ponlar qoramol, ko‘y, echkilardan 
iborat podalarii uzoq joydagi yavlovlarga haydab borganlar. 
Bronza davri oxirlarida chorvador qabilalarning o‘z podalarini haydab 
o‘troq dehqon jamoalari yashaydigan vohalarga tinch yoki zo‘rlik bilan 
kirib borganligi ham kuzatiladi. Natijada etnik jarayonlar kuchayib shimol 
va janub qabillarining dastlabki aralashuvi yuz berib, hozirgi zamon o‘zbek 
va tojiklarining dastlabki etnik qatlami shakllana boshlagan.