Microsoft Word Cаидов Лотин-new doc

II - bo’lim: Markaziy Osiyo qadimgi davrda 
(eramizdan avvalgi I-mingyillik, milodiy IV asrlar) 
2.1. Markaziy Osiyoda ilk davlat uyushmalari: Katta Xorazm
va Qadimgi Baqtriya 
O’quv maqsadi: 
Ilk davlat uyushmalarini shakllanishining ijtimoiy-
iqtisodiy asoslari, “Katta Xorazm” masalasi, qadimgi Xorazm davlati, qa-
dimgi Baqtriyada shaharlar va shahar madaniyati, So’g’diyona, Sug’diyo-
naning hududlari, aholisi, etnik tarkibi, din va madaniyat, qadimgi Mar-
g’iyona va uning ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari, Murg’ob vohasi, aholisi, 
hududi haqida batafsil ma’lumot berish, mavzuda keltirilgan tarixiy, ma-
daniy o’lkalar, davlatlar, xalqlar to’g’risida atroflicha ma’lumot berish.
Tayanch tushunchalar
: Temir asri, ilk davlat uyushmasi, “Katta 
Xorazm”, qadimgi Baqtriya, Aranem Vayjo, Oks, Vavilon (Bobil), 
“daxyusasti”. 
Miloddan avvalgi I ming yillikda Markaziy Osiyo hududlarida temir-
ning ishlatilishi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tubdan o‘zgartirib yubordi. 
Natijada ishlab chiqarishning yuksalishi, mehnat unumdorligining oshishi, 
ortiqcha mahsulotning ko‘payishiga, aholi o‘rtasidagi mulkiy tabaqalanish-
ning vujudga kelishiga zamin yaratdi. Bu esa o‘z navbatida Markaziy 
Osiyo hududlarida qabila va xalqlarning ijtimoiy-siyosiy birlashmasi sifa-
tida qadimgi davlat uyushmalarining shakllanishiga asos bo‘ldi. Baqtriya, 
Marg‘iyona va Katta Xorazm Markaziy Osiyodagi ilk davlat uyushmalari 
sifatida e’tirof etiladi. Yirik davlat uyushmalarining tashkil topishida ichki 
ijtimoiy-iqtisodiy omillardan tashqari, tashqi sub’ektiv omillar ham muay-
yan rol o‘ynaganligini ko‘ramiz. 
Zardushtiylarning diniy kitobi bo‘lgan “Avesto”da Markaziy Osiyo va 
Sharqiy Eron hududlarida Ahamoniylar imperiyasi tashkil topgan vaqtga 
qadar qandaydir davlat tizimi bo‘lganligi haqida dastlabki ma’lumotlar 
uchraydi. Ular harbiy-demokratiya tipidagi qabilalar ittifoqidan o‘sib 
chiqqan dastlabki davlatlar edi. 
Yunon mualliflari (Gerodot, Gekatey)ning xabariga ko‘ra, bu zaminda 
qabilalar konfederatsiyasi asosida tarkib topgan dastlabki davlatlar mavjud 
bo‘lgan. «Katta Xorazm» va «Baqtriya podsholigi» harbiy demokratik 
prinsiplar asosida tarkib topgan. Afsuski, yozma manbalarda ular haqida 
uzun-yuluq va juda qisqa ma’lumotlar uchraydi. Ularning ba’zilari esa 
afsonaviy xarakterda, zardushtiylik dinining bosh islohotchisi Zaratushtra 
nomi bilan bog‘liq xolda eslatiladi. 
«Avesto» berilgan ma’lumotlarni mashhur xorazmshunos olim 

---

30
va qizil-sarg‘ish ranglarga ega. Bezaklariga to‘xtaladigan bo‘lsak, ingichka 
va qizil chiziqlar chizilgan. Keyin esa shved olimlari tomonidan ikkinchi 
ekspedisiya uyushtirildi. Shved olimlari Turfandan 33 km. sharqda Sengim 
Aguzey manzilgohini o‘rganishdi. Bu yerdan ham asosan keramik buyum-
lar topilgan bo‘lib, ular ham qizil rangga ega edi. Bundan tashqari oddiy 
keramik buyumlar ham mavjud bo‘lib, bular faqat qora chiziqlardan iborat 
edi. Bu keramik buyumlar miloddan avvalgi birinchi ming yilikning 
birinchi yarmiga oid ekanligi aniqlandi. 
Oltoy, Yettisuv, Sharqiy Turkiston va Mo‘g‘iliston hududida bronza 
davrida aholi qanday turmush kechirgan, nima bilan mashg‘ul bo‘lganligi 
barchada qiziqish uyg‘otsa ajab emas. 
Mo‘g‘iliston hududida aholi mashg‘uloti faqat ovchilik bo‘lmasdan, 
chorvachilik bilan shug‘ullanishgan. Manzilgohlardan topilgan yovvoyi va 
xonaki hayvonlarning suyaklari fikrimizga yaqqol dalili bo‘la oladi. Aholi 
asosan go‘sht, sut va baliq mahsulotlarini iste’mol qilishgan. Qiziqarli ji-
hati shundaki, mazkur hududda yashagan qabilalar oziq-ovqat mahsulot-
lariniuzoq muddat saqlash sirlarini yaxshi bilishgan. Aholining diniy e’ti-
qodi asosan tatimistik qarashlarga asoslangan. 
Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududida asosan aholi chorvachilik 
bilan shug‘ullangan. Shuningdek, hunarmandchilik asosiy xo‘jalik turi 
sifatida keng tarqalgan. Qabrlardan topilgan ko‘plab ko‘za siniqlari 
fikrimizni tasdiqlaydi. 
Oltoy hududidan topilgan mehnat va ov qurolari yaxshi saqlanib 
qolgan. Tog‘li Oltoydan topilgan ketmonchaga o‘xshash mehnat qurollari 
aholining dehqonchilik bilan mashg‘ul bo‘lganligini ko‘rsatadi. Bundan 
tashqari qabilalar chorvachilik, hunarmandchilik, ovchilik bilan ham 
shug‘ullangan. 
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Oltoy, Yettisuv, Sharqiy Tur-
kiston va Mo‘g‘iliston hududlarida bronza davri o‘ziga xos rivojlanish 
bosqichi bo‘lgan.