42
Kirning o‘zi esa Osiyoning yuqori qismida joylashgan xalqlarni
bo‘ysindirgan. Ahamoniylarning bu barcha davlatlarini bo‘ysindirishini
olib qaraydigan bo‘lsak, ular bu davlatlarni juda chiroyli, oqilona va aniq
o‘ylangan taktika orqali bosib olishgan desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Misol
uchun shuncha bosib olingan davlatlardan fakat bittasini olib ko‘ramiz. Bu
davlat forslar tomonidan 550 yilda zabt etilgan Midiyadir.
Kir Midiyani bosib olganidan keyin uning davlat boshqaruvini,
madaniyati
iqtisodini, siyosati va davlat boshqaruvini o‘zgartirmaydi.
Midiyani bosib olgunga qadar qanday bo‘lsa, shundayligicha qoldiradi va
shunday deydi: «Vazirning farzandi vazir, qozining bolasi qozi,
dehqonning bolasi dehqon bo‘ladi », deydi.
Qarang, Kirning birgina shu gapidan qancha narsani anglash mumkin.
Kir bosib olgan davlatini to‘liq tasarrufiga olish uchun uning milliy bay-
ramlarini xalq bilan birga nishonlaydi. Dinini qabul qiladi, hattoki davlat
ramzlarini ham qanday bo‘lsa shunday qabul qiladi. Eng muhimi, ya’ni Kir
zabt etgan davlatni Ahamoniylar davlati deb emas, balki o‘zini «shohlar
shohi» va «Midiya Qiroli» deb ataydi. Shuning
uchun ham Ahamoniylar
bosib olgan yerlarda deyarli xalq qo‘zg‘olonlari bo‘lmagan. Zardushtiylik
dini ham ilk bor Midiyada shoh Astiag davriga kelib rivojlana boshladi. Kir II
davrida davlat dini darajasiga ko‘tariladi - Kir II Zardushtiylik dinini davlat
dini darajasiga ko‘tarishining bir necha sabablari bor edi:
Birinchidan, Zardushtiylik dini din sifatida ommani, ya’ni turli joyda
yashovchi va turlicha hayot tarziga ega xalqlarni bir din atrofida
birlashtirishi kerak edi.
Ikkinchidan, turli tabaqa vakillarini va turli kasb egalarini bir joyda
jamlash edi.
Uchinchidan,
bu shunday bir siyosat ediki, Kir II va undan oldingi fors
hukmdorlari bu siyosatni qo‘llashgan, ya’ni ular yuqorida aytilganidek, bosib
olgan mamlakatlaripipg hamma narsalarini qanday bo‘lsa shundayligicha
kabul qilgan, shu jumladan dinini ham. Ular bosib olgan xalqlarga nisbatan
huddi hurmat ko‘rsatgandek bo‘lib. hatto ularning dinini rivojlantirish uchun
homiylik ham qilishgan. Va bu narsa ko‘p hollarda o‘z samarasini ko‘rsatgan.
Ahamoniylar va shaxsan Kir II jahonga hukmronlik g‘oyasini shunday
ta’riflaydi: "Bu dunyodagi eng to‘g‘ri din Zardushtiylik dinidir. Bu dunyo-
dagi yaratuvchi oliy hukmdor Ahuramazdadir. U, ya’ni Ahuramazda
menga
yerdagi hukmronlikni berdi deydi”. Shundan so‘ng, Ahamoniylar imperiya-
sining dunyoga hukmronlik g‘oyasini ilgari suradi va ishlarda uning o‘zi
boshchilik qiladi. Bu narsani biz Ahamoniylar davriga oid tanga pullar va
ramzlaridan bilib olishimiz mumkin. Ahamoniylar davriga oid ilk tanga va
belgilarda" qanotli, osmonga parvoz kilayotgan Ahuramazdani ko‘rishimiz
39
«Avesto»da olam qarama-karshiliklardan iborat. Yorug‘lik va zulmat,
hayot va o‘lim, ezgulik va yovuzlik, adolatli qonunlar va qonunsizliklar
o‘rtasidagi kurash unda o‘z ifodasini topgan. Zardushtning diniy ta’li-
motida ezgulikni qaror toptirish ruhi (Axuramazda) bilan yovuzlik ruhi
(Axriman) o‘rtasidagi kurash ta’riflanadi. Axuramazda
ezgulikni vujudga
keltirishda odamlarni imonli bo‘lishiga undayveradi, Axriman esa unga
qarshi odamlarni yomon ishga boshlaydi.
Zardushtiylik dinida imon uch tayanchga asoslanadi: 1) fikrlar sofligi,
2) so‘zning sobitligi, 3) amallarning insoniyligi.
Ahuramazda tarafdori bo‘lgan, yaxshilik, ezgulik urug‘ini sochuvchi
tangri (xudo)lardan biri, shubhasiz, Roman nomi bilan ataluvchi tangri
bo‘lgan. Roman - ko‘pxudolik davrida tinchlik va osoyishtalikning,
ijtimoiy
barqarorlikning, chorva mollarining homiysi bo‘lgan tangri deb hisoblangan.
Shunday qilib, «Avesto» dunyodagi eng qadimgi din bo‘lgan zardushtiylik
ta’limotini asoslab bergan kitobdir. Lekin bu kitob faqat diniy emas, balki keng
ma’noda tarixiy, falsafiy, adabiy manba sifatida ham g‘oyat va tafakkur
taraqqiyotining qomusiy yig‘indisidir. "Avesto"ning eng qadimiy qismi
bo‘lgan "Yasht"larda bu tangrilar, ma’bud va ma’budalar
ham mohiyatiga
ko‘ra ikki guruhga ajrala boshlangan. Kishilarga dahshat urug‘ini sochib
yuraklariga g‘ulg‘ula soladigan qaxri qattiq Axriman boshliq yovuz kuchlarga
va odamlarga ezgulik tarqatuvchi, yaxshilik tilovchi, yordam beruvchi
Axuramazda boshchiligidagi tangrilar guruhiga ajrata boshlangan. Keyinchalik
Zardusht ta’limotida Ahuramazda Oliy tangri sifatida e’tirof etilib, qolganlari
farishtalarga aylantirilgan. "Mangu yashashga molik bu muqaddas ruhlar"
Axuramazda bilan birgalikda barcha mavjudlikning turli sohalarini o‘zida
mujassam etadilar va insonlar hayoti uchun eng zarur bo‘lgan narsalar – olov,
yer, osmon, suv, chorva va nabodot (o‘simliklar) dunyosiga homiylik qiladilar.
Bu ruhlar ("Avesto" bitiklarida ularni "Amesha Spenta" deb aytiladi) jami
oltita bo‘lib: 1)
Voxu Manu - ezgu fikr; 2) Asha Vaxishta – eng oliy haqiqat; 3)
Spenta Armantiya – muqaddds e’tiqod, diyonatga sodiqlik; 4) Xishatra-Varya
– hukmronlik xohishi; 5) Harvatag - yaxlitlik; 6) Amereta' mangulik, ular
muqaddas ruh Spenta Manyu yordamida vujudga keltiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
