Ma’ruza №1 Yengil atletika sport turining fiziologik tasnifi reja yugurishning ta’rifi

Asiklik xarakatlarning fiziologik tasnifi 
Asiklik xarakatlar siklga ega emasligi bilan xarakterlanadi.Lekin xarakatning 
boshlanishi va tugashi anik ifodalangan buladi.Asiklik xarakat lar kuch va tezlik- 
ni maksimal safarbar etilishi bilan boglikdir.Asiklik xarakatlarni bir marta 
bajariladigan va bir nechtasi (kombinasiya)bajariladigan turlarga ajratish
mumkin.Bir marta bajariladiga asiklik xarakatlariga yadro uloktirish, lappak, 
tukmok irgitish, koptok,granatalarni uloktirish, turgan joyidan balandlikka 
sakrash, ogirlik kutarish kabi mashklar kiradi. 
Bir marta bajariladigan asiklik xarakatlar uchun mashkni tuxtovsiz bajarilishi va
yaxlitli eng xarakterli belgilardandir.Bunday xolatlarda nisbatan oddiu bulgan,
xarakat malakasi fazalari kat'iy izchillikda bulgan, yaxlit xarakat shaklida 
bajariladi. 
Sportning gimnastika turida xam, bir kaytalik xam kombinasiyali xarakat 
faoliyatlari keng kullaniladi.Kombinasiyali xarakatlarda xar biri aloxida bulgan xar 

---

xil shaklli xarakatlar zanjirini kurish mumkin.xarakatlar kombinasiyasining aloxida 
bulimlari kiska tanafuslar bilan ajralgan bulishi mumkin.Ba'zida esa xarakatning bir 
bugini boshkasi bilan keyin bajariladigan buginli bilan kushilib ketadi.Kayta 
bajariladiganbarcha asiklik xarakatlar siklik xarakatlar bilan kuzatiladi.Siklik xarakat 
asiklik xarakatdan oldin bajariladi.Masalan: langlar bilan sakrashda asiklik xarakat 
(sakrash) oldini yugurish (siklik xarakat) bajariladi. 
Sportning asiklik turlari asosan ayrim xarakat sifatlari kuch,tez-lik,chakkonlik 
turlari egiluvchanlik va boshkalarni takomillashtira-di.Asiklik xarakatlarning 
bajarilishini kiska muddatli bulishi va ularning biridan ikkinchisiga utishdan
pauzalar, tanafuslar organizmning energiya komponentini takomillashishiga 
imkon bermaydi. 
Asiklik dinamik ishlarga sportning juda kup turlarida bajariladigan jismoniy 
mashklar kiradi.Masalan: shtanga bilan shugullanish, tukmok va yadro uloktirish,
gimnastika darbozlik, figurali uchish, suvga sarkash va x.k.Bu sport turlaridagi 
jismoniy mashklarda bajariladigan xarakatlarning sikklari turli shaklda
buladi.Ana shu xususiyat, ya'ni xarakat shakllarining bir xilda bulmasligi asiklik 
dinamik ish uchun xarkterli bulib uni siklik dinamik ishdan farklantiradi.Asiklik 
dinamik ishlarning ikkkinchi xususiyati ularning uzgaruvchan tezlikda bajarilishi 
ya'ni ish davomida xarakat tezligi ancha yukori tezlikdagi juda past tezlikka 
tushishi yoki aksincha bulib turishi kuzatiladi. 
Asiklik dinamik ishlarning kupchiligi yoki musobaka utkaziladigan sharoitga,
rakiblarning yoki sportchilarning uz sheriklarini xatti xarakatlarini ya'ni yuzaga 
keladigan vaziyatga boglik buladi. 
Ana shuning uchun bunday ishlarga yaxlit xarakatning dinamik streotipi 
(xarakatga tegishli reflekslarning ma'lum tartibi) ishlanmay, balki ishning ma'lum 
kismlarida dinamik streotip yuzaga kelgai.Bu asiklik xarakatlarning yana bir
xususiyatidir,Masalan: sport uyinlarida futbolda tupni uzatish ximoya yoki tupni 
darvoza yunaltirish kabi jarayonlar uchun dinamik streotip ishlanadi.Asiklik
dinamik ishlar yukorida kursatilgan xususiyatlarga ega bulishi bilan bunday
ishlarni bajarishdan organizmda yuzaga keladigan fiziologik uzgarishlar, organ va 
sistemalar, funksiyalarning uzgarishi ularni ishini boshkaruvchi mexanizmlar
funksiyasi uziga xos buladi. 
Yukorida biz asiklik dinamik ishlarga sportning juda kup turlaridlagi jismoniy
mashklar kirishini kursatgan edik.Ularning xar biri bajarilayotgan fiziologik 

---

sistemalar funksiyasining turlicha uzgarishini xsi etish mumkin.Shundagina sport 
mashgulotini tugri tashki etish imkoniyati tugiladi. 
Asiklik dinamik ishlar juda kup kismi tezlik va kuch bilan bajariladigan 
mashklardan iborat.Bir kismi esa shaxsan kuch bilan bajariladigan yana bir kismi
esa nishonga olish bilan boglik ishlardirTezlik va kuch bilan bajariladigan mashklar 
siklik va asiklik dinamik ishlardan iborat buladi.Masalan: balandlikka va uzunlikka 
yugurish xarakatlari siklik xarakterli dinamik ish bulsa, sakrash, uloktirish kabi
xarakatlar asiklik dinamik ishdan iboratdir. 
Bunday ishlarni bajarishda xarakat apparatini labilligiga (reaksiyalar utish
tezligiga) yukori talab kuyiladi.Ya'ni labillik kanchalik yukori bulsa, xarakatning 
bajarilish tezligi shuncha yukori buladi.Bunda kurish sensor sistemasi faoliyati
juda yukori kuchlanishda buladi.Sportchi kiska vakt ichida yuzaga kelagn vaziyatni 
baxolash xamda unga mos xolda reaksiyani amalga oshirish zarur buladi. 
Bu xarakatning maksadga muvofik bajarilishida muxim rol uynaydi,chunki 
olingan ma'lumotlar asosida xarakat aniklashtiriladi.Organizmning fazodagi xolati 
xakida vestibulyar analizator tushuncha beradi.Shunday kilib, tezlik va kuch 
bilan bajariladigan mashklar sensor sistema ishining, xarakat uygunligining 
taksimlanishiga olib keladi.Tezlik va kuch bilan bajariladigan asiklik dinamik
ishlar sakrash va uloktirish sportchining kon tarkibidagi deyarli uzgarish 
bulmaydi.Yurak tomir funksiyasi xam juda yukori darajada ri vojlanmaydi.Asiklik 
dinamik ishlarni bajarish muntazam shugullanish organizmning anaerob va aerob 
imkoniyatlarini rivojlantiradi. 
Bu mashklarning ba'zi turlarida kiska muddatli bulgani sababli, umumiy 
energiya sarfi sikdik dinamik ishlardagiga nisbatan kam buladi.. 
Tezlik kuch bilan bajariladigan mashklar. Jismoniy mashklarning bu turiga 
balandlikka va uzoklikka sakrash lappak, nayza uloktirish kiradi.Bu mashklardagi 
xarakatlar strukturasi tugri chizikli va aylanma yunalishda xarakatlanishining 
maksimald tezligiga erishishni yuzaga keltiradi. 
Tezlik- kuch bilan bajariladigan mashklarni bajarishda organizmdayuzaga 
keladigan fiziologik siljishlar bajariladigan xarakatlarning yukori darajadagi 
solishtirma kuvvatiga boglik bulib,vegetativ funksiyalarining uzgarishi mashkning 
takrorlanish soniga boglik buladi.Yukori kuvvatli mashklar asosan anoerob yul 

---

bilan energiya ajralishi xisobiga bajariladi.Tezlik kuch bilan bajariladigan 
mashklar nafasning ushlanishi va kuchlanish reaksiyalari bilan boglik buladi. 
Tezlik kuch bilan bajariladigan mashklar xarakat malakasini juda murakkab 
tarzda yuzaga kelishi bilan ifodalanadi.Bundaykuchlanishning berilgan vakti ichida 
sezilarli darajada jamlanishi vujudga keladi. 
Bunday mashklarda organizmda yuzaga keladigan fiziologik siljishlar kuyidagi 
omillarga boglik buladi. 
1.Anaerob yul orkali energiya bilan ta'minlanadigan xarakatlarning yukori 
kuvvatili bulishiga. 
2.Tezlik kuch bilan bajariladigan xarakatlarning kuchlanish va nafasning 
ushlanishi bilan boglikligiga.Bunday xolat ingard fenomeniga xos vegetativ 
uzgarishlarni yuzaga keltiradi. 
Shunday kilib,tezlik- kuch bilan bajariladigshan mashklarda muskulni kiskarish
darajasi tezlik bilan murakkab uzaro munosabatda buladi. 
Tezkorlik xarakati maksimal kiska vakt ichida bajarish kobiliya-ti.Tezkorlikning 
fiziologik asosi asab muskul apparatining labilligi/A.N.Krestovnikov/,asosiy asab 
jarayonlarining xarakatchanligi /V.S.Far- 
fel,N.V.Zimkin/, 
muskul 
tukimalarining 
morfologik 
xususiyatlari,uning 
kompozisiyasi, ya'ni tez va sekin kuzgatuvchi muskul tolalarining nisbati bilan 
belgilanadi. 
Tezkorlik murakkab jismoniy sifat bulib, juda kup omillarga boglik, ularga 
kuyidagilar kiradi. 
1.Oddiy va murakkab xarakatlarning reaksiya vakti. 
2.Maksimal tezlikda yakka kiskarish vakti. 
3.Elementlar xarakatlar yoki tulik koordinasiyali xarakatlarnin maksimal 
tezligi. 
4.Xarakatning boshlanishi. 
5.Xarakatning vakt ichida anik bulishi. 
Ba'zi omillar xarakatning berilgan vakt ichida keskinligi va anik-ligini,xarakatning 
boshlanish tezligini xam kursatadilar /M.A.Godik/. 

---

Shaxsan kuch bilan bajariladigan mashklar. Sport mashklarining bu turiga ogir 
atletikaa,tukmok va yadro uloktirish kiradi.Sportning bu turlari bilan shugullanish 
kutariladigan shtanga ogirligiga yoki uloktiriladigan snaryadning tortishiga mos
keladigan muskul kuchlanishini rivojlantirish bilan bir katorda juda murakkab 
uygunlik malakalarini yuzaga keltiradi. 
Mashkda bajariladigan xar kanday jismoniy ish uning kanday kuch va kanday 
tezlik bilan bajarilishi orkali ifodalanadi.Muskul ishi bajarilishida namoyon bulgan 
kuch xamda xarakat tezligiga xarakat sifatini tashkil etadi. 
Xarakat malakasining takomillashishi xarakat sifatlari bulgan kuch va tezlikning 
rivojlanishi bilan birga utadi.Xarakat malakasi va xarakat sifatlaroi chambarchas 
boglik buladi,ularning biri ikkinchisisiz yuzaga kelmaydi. 
Xarakat sifatlariga kuch va tezlikdan tashkari epchillik va chidamlilik fazilatlari 
kiradi. 
Murakkab uygunlashgan mashklar. Bunday mashklar bir-biri bilan boglik,asiklik
xarakataktlari yigindisidan yoki biriga ikkinchisi ulanmaydigan aloxida-aloxida 
jismoniy mashklar kompleksidan iborat.Ularga sport gimnastikasi,badiy, 
gimnastika, akrobatika, konkida figurali uchish sinxron suzish suvga sakrash kabi 
mashklar kiradi.Jismoniy mashklarning bu turlarida gavdaning fazodagixolatini 
va vaktini chamalash xamda boshkarish malakalari bilan boglik 
bulgan murakkab uygunlikdagi xilma-xil xarakatlar xarakterlidir.Shu bi-lan birga, 
bu mashklar kuch va tezkorlikni yukori darajada rivojlanishini talab kiladi.Bu 
mashklar bilan shugullanish xarakat sifatlari, ayniksa chakkonlik va 
egiluvchanlikni takomillashtiradi, organizmning statik turgunligini funksional 
imkoniyatlarini kengaytiradi. 
Vaziyatga boglik(standart bulmagan) mashklar. Jismoniy mashklarning bu 
turlari bir xil maksadni kuzlaydigan rakiblar faoliyatidan iborat.Ma'lum xarakat
malakalariga ega bulgan sportchi uz rakibi xamda uz sheriklari faoliyatini 
xisobga olgan xolda imkoniyatlarini safarbar kiladi. 
Vaziyatga boglki jismoniy mashklar uz shakli buyicha standart bulmagan 
xarakatlardan tashkil topadi.Bunda sportchi siklik,asiklik xarakterli murakkab 
uygunlikdagi dinamik ish bajaradi. 

---

Bajariladigan ishning xarakteri butun ish davomida yuzaga keladigan vaziyat 
bilan boglik buladi. Yakka-yakka olishuvlar va sport uyinlarida yuzaga kelgan
vaziftdagi informasiyalarni kabul va uni kayta ishlash bilan kanday xarakat kilish 
kerakligini tugri xal kilish asosiy rol uynaydi.Bunday xolatda asab muskul 
sistemasida tezlikda funksional kurilish,yangi boglanishlar yuzaga kelishi 
zarur,maksadga erishishning muvaffakiyati ularga boglik buladi. 
Yakka-yakka olishuvda sportchi fakat zarba berish emas, balki uz ximoyasini 
xam ta'minlaydigan xarakat malakalarining katta tuplamiga ega bulish 
kerak.Sport imkoniyatlarini uz vaktida va sifatli safarbar etish,xarakatlarni 
oldindan anik chamalashga boglik. Sport uyinlarida bir-biriga karshi kurashadigan 
komandalarning barcha a'zolari ishtirok etadi, bu xol uyin faoliyati strukturasini
uzgartiradi va murakkablashtiradi.Yakka-yakka olishuvlarga nisbatan, sportning 
uyinlarida xarakat aktivligi strukturasiga nisbatan katta bulmagan foydali bushlik 
fazo sezilarli ta'sir etadi. Sportning bunday turlari bilan shugullanadigan 
sportchilarning xarakatlari eng avvalo vaziyat uzgarishiga va sport kurashining 
borishiga javob berishiga asoslangan buladi. 
Statik kuchlanishlar ozmi-kupmi vakt ichida muskullarni taranglagan xolatida 
ushlashdan iborat bulib, unga ogirliklarni, gavdasini yoki kul teri oyoklarini ma'lum 
xolatda ushlab turish va boshkalar kiradi. 
Statik kuchlanishlarda muskullar izotermik rejimda ishlaydi, ya'ni ularning 
uzunligi uzgarmasdan tarangligi ortadi.Muskullarning kilogrammlarda 
ifodalangan tarangligi statik kuchlanish ulchovi buladi.Muskulning maksimal 
taranglanishi muskul kuchini ifodalaydi. 
Statik kuchlanishlar uchun sarflanadigan energiya xarakatni bajarishi uchun 
ketadigan energiyadan kam bulishi aniklangan. 
Yukorida kursatilgandek, statik kuchlanishlardagi energiya sarfining kuchlanish 
darajasiga boglik bulishi kislorod uzlashtirishida xam kurinadi,yani statik
kuchlanish darajasi kanchalik bulsa, kislorodga talab shuncha ortik buladi.Boshka 
kishilarning fikriga kura statik kuchlanishlar muskullarning kon bilan 
ta'minlanishini kamaytiradi, shu bilan birga dinamik ishdagiga uxshash kon 
aylanishini sezirarli darajada kuchaytirmaydi. 

---

Statik 
kuchlanishlardagi 
charchash 
asosan 
muskullarning 
doimiy 
taranglashishini ta'minlaydigan xarakatlantiruvchi asab markazlarining tinimsiz 
faoliyati ta'sirida asab xujayralarining charchashi bilan boglik buladi. 
Induksiya konuniga kura statik kuchlanish vaktida sprotchining bosh 
miyasidagi xarakatni boshkarayotgan asab markazi kuchli kuzgalgan buladi.Bu 
kuzlangan tukta atrofida tormozlanish, ya'ni manfiy induksiya yuzaga keladi, statik 
kuchlanish tuxtashi bilan asab jarayonlari (kuzgalish va tormozlanish) ning urni 
almashadi.